MEA VIZITO EN METZ : URBO INTER DU MONDI

Mea familio patrala-latere havas kom origino la regiono di Metz, Lotringia -est-Francia. Me anke pasabis granda parto de mia infanteso e puereso en vicina vilajego di ca urbo. Ma pro ke mea genitori livis ica regiono, kande me evis 14 yari, por instalar su en sud-Francia, ica urbo e lua regiono divenis stranjera a me, dum tamen restar sat familiara pro la memoraji di mea tre yuna evo ibe. Pro ke ita regiono esas tre austera ed havas nemilda klimato, adminime kompare a la altra regioni di Francia, me ne iris ofte adibe e nur por nelonga tempo. Cayare, me rezolvis ritrovar mea " radiki ", quale onu dicas nunepoke ed irar por tre kurta vakancala sejorno ad-ibe, en la skopo ritrovar la loki ube me pasabis mea yunevo e vidar to quon li divenis.Me devas tamen, avan omno, explikar, segun posibleso, to quo esas Metz e lua regiono. Dum la epoko dil Romana Imperio, ol esis parto de la Romana provinco Gallia (nunatempe Francia) e Romaneskis komplete. Ma en 406 komencis la tempo dil populala migrado, ed en 451, la urbo konquestesis dal Huni qui masakris omna habitanti. Pose Metz ripopulizesis, ma cafoye, per homi de Germanala tribui. Dum plura yarcenti Metz divenis Germanala e Germane-parolanta urbo, ma pokope la Romane-parolanti qui ne esabis omna exterminata e qui havis plu alta civilizala e kulturala nivelo influis la urbo-habitantaro e dum la Mezepoko Metz divenis bilingua urbo ube Latinida dialekto preponderis. Tamen, pos la partigo dil Imperio di Karolus la Granda (843), la regiono Lotringia qua kontenas Metz divenis parto de la lora Germana Imperio ed ol esis restonta Germana dum longa tempo. Dum la XIIIma yarcento, la linguo di la rejo di Francia divenabis tante prestijoza ke la Romane-parolanta Metzani rezolvis adoptar ol kom skribita linguo, nam lia dialekto esis proxima ad ica linguo.En la XVIma yarcento kande eventis la religiala Reformo da Luther, preske omna Germane-parolanti divenis protestanta dum ke la France-parolanti restis katolika. En 1552, pro komplikita intrigi e kun la kompliceso da Germana protestanta princi ,qui volis krear problemi e desfacilaji a la katolika Germana Imperiestro, Metz, same kam du altra Lotringiana urbi (Toul e Verdun) okupesis dal Franci. La esforci dal Imperiestro por rikonquestar olu esis vana, nam la France-parolanti esis favoroza a la rejo di Francia e la Germani esis protestanta enemika a la Imperiestro. Pos la milito durinta dum triadek yari (1618-1648) Metz divenis definitive parto de la rejio Francia. En 1685, Rejo Louis XIV supresis la Nantes-edikto di 1598, qua grantabis la kulto-libereso a la protestanti. Lore, quankam ico ne esis la intenco di ta aranjuro, omna protestanti qui esis anke Germane-parolanti livis la urbo e refujis a Germana protestanta regioni (precipue a Berlin). Tale ica urbo divenis dum du yarcenti pure Franca e Latinida urbo, quaze la Germana Mezepoko ne existabus.
Ico duris til 1870, kande Francia tote neprudente deklaris milito a tre bone armizita e militistale organizita Prusia. Prusia qua sucesis, danke ita milito, organizar unionita Germania vinkis e la provinco Alzacia-Lotringia di qua Metz e lua cirkumajo esis parto anexesis a Germania. La homi qui ne deziris divenar Germani darfis departar. Pokope granda parto de la Franca habitantaro livis ica urbo e remplasesis da Germani nomizita «altreichdeutsche» (Germani dil anciena Imperio) t.e. Germani qui venis de regioni qui ja esis Germana ante la anexo di Alzacia-Lotringia e da Germane-parolanta Lotringiani. En 1914, kande eruptis la unesma mondo-milito, on povas pensar ke til 80% de la habitantaro konsistis ek Germani e Germane-parolanta Lotringiani. La restanta France-parolanti duris parolar France inter su, ma divenabis bilingua. Tale Metz ye 1910, cirkume, divenabis autentika Germana urbo. Ne esis same en la vicina urbeti e vilaji ube la Germani poke instalesis ed ube on duris parolar nur France. La periodo dil IIma Germana Imperio inter 1871 e 1914 esis periodo de granda prospero e la Germani ediktis ecelanta sociala legaro tre avancita kompare a la altra Europana landi, e mem a la tota mondo. La urbo Metz developesis grande, e nova bela quarteri konstruktesis segun la Germana stilo di ca epoko, tale kontributante Germanigar mem plu multe ica urbo.La fervoyala staciono di Metz (qua permanas til nun kom historiala monumento) esis konstrukturo exemplatra segun la maxim pura Germana stilo di ca tempo e reprezentanta formo dil Germana arkitektural arto. La desvinko di Germania en 1918 finis ico. Granda parto de la «altreichdeutsche» retroiris a Germania e Franci di interna Francia surnomizita dal aborijeni «gens de l'intérieur» (homi venanta de la internajo di nia lando) remplasis la Germana koloniisti. Tamen, restis anke multa Germane-parolanta Lotringiani , qui naskabis en Metz e parolis tote aparta Germana dialekto naskinta de la intermixo di plura Germana Lotringiana dialekti di lia genitori.Ica dialekto nomizesis la Metzer (Metzano). La aspekto di Metz ne chanjis pro ke la arkitekturala laboro dal Germani esabis ecelanta ed onu ne intelektis la neceseso modifikar importante la aspekto di ca urbo. Esis nur kelka mikra adapti.
Plu tarde eruptis la duesma mondo-milito. Kom rezulto dil desvinko di Francia en 1940, la urbo Metz ridivenis Germana . La «Gauleiter» Burckel qua direktis la regiono Lothringia esis fanatika nazisto e tot-Germano, il rezolvis ekpulsigar a sud-Francia omna Lotringiani suspektata havar simpatio por Francia, t.e. preske omna France-parolanti ma anke multa Germane-parolanti inkluzite olima «altreichdeutsche» (Germani dil anciena Imperio) selektinta restar en Lotringia pos 1918. Li remplasesis da nova Germana koloniisti nomizita «siedler». Lore Metz ridivenis pure Germana urbo, quale dum la periodo dil frua Mezepoko. A la skarsega restinta France-parolanti esis interdiktata parolar France enstrade. Quale onu savas nazista Germania perdis la milito. La «siedler» mustis retroirar a Germania e la ekpulsiti retrovenis. Pos la milito, on parolis multe min multe la Germana kam antee e nunepoke pro la morto di lua parolanti ica linguo preske komplete desaparis. La linguala situeso en Metz esas itere olta di la periodo ante 1870.
Tamen ye altra vidpunti la traci dil Germana influo restas forta...
Dum la pasinta printempo, Metzana parentino di me mortabis e me iris a la enterigo. Pos rividir mea familiani, me rezolvis «vakancar» dum kelka dii en ita regiono ube me pasabis mea tre yuna evo. Kom konsequo, ye la jovdio 28ma di septembro, me arivis a la fervoyala staciono di Metz. Un de mea kuzuli aceptis me e duktis me a mea hotelo, nam pro diversa kauzi, il ne povis gastigar me heme. Me ja konocis ica hotelo ube me sejornabis lor la tempo dil enterigo di mea parentino, ica hotelo, cetere, esis tre proxima a la habiteyo di mea kuzo.
Pro ke me esis fatigita, me restis dum la vespero en la hotelo e me spektis la televizionala programi. Quoniam* on esas proxima a Germania en Metz, on havas la posibleso kaptar Germana kanali. Me selektis amuziva e komika Germana filmo. La ceno eventis en Bavaria, tre katolika regiono di Germania, e la filmo esis detektiva filmo kun sacerdoto qua esis la tre kompetenta e genioza detektivo. Ma ca filmo, havis multa komika traiti. Tamen, semblis a me ke la katolika Eklezio en Bavaria havas preske same forta influo kam en Hispania lor la Franco-tempo. Kun la difero ke en Bavaria ica influo esas tote libere aceptita e subisita dum ke en Hispania ol esis parte impozita da la guvernerio. Forsan mea Hispana lektanti ne konsentos pri to quon me asertas e me esas pronta aceptar lia kritiko.
Ye la sequanta dio, me rezolvis vizitar la urbo Metz. La autobusala servo ibe esas tre bona e me povis vidar multa loki e quarteri quin me ne obliviabis. Precipue, me volis irar a la quartero Saint Jacques, pro ke Germana interretala konocato (ne-Idista), qua tre prizas la urbo Metz, skribabis a me ke en ica quartero esis ankore kelka Germane-parolanti kun qui il havabis la posibleso konversar, fakte ica quartero esas tre anciena quartero ube trovesas multa vendeyi. Konstateble, mea korespondanto esis justa e me havis la posibleso ibe audar Germane-parolanta lokani (nur du ne plus tre yuna personi), ma evidente li esis ecepto trovebla nur en ica quartero. En la tre anciena e mezepokal stradeti, cirkondanta la areo dil vendeyi, me audis yuni parolar Slava idiomo. Per ico me konstatis ke Metz gastigas Slava enmigranti qui divenis parto de lua habitantaro, dum ke en cetera parti de Francia tala enmigrado ne ja esis konstatebla lore (ma la situeso chanjis tre rapide e preske subite depos ka 1ma di januaro 2007 e la arivo da nova est-Europana landi en Europana Uniono). Me promenis til la precipua kirko di Metz, nome la katedralo Saint-Etienne. Olim (1994) me konstatabis ke un de la statui di la santi cirkum la katedralo-portalo reprezentis imperiestro Wilhelm II (ilqua esis la Germana statestro dum la periodo di la Germana dominaco ante la unesma mondo-milito), cafoye me konstatis kun astono ke la vizajo dil santo modifikesis e ke ne plus esas traco di Wilhelm II. Pro quo desaparigir ica historiala folklorajo ? Dum ke on tolerabis ol dum longa tempo !? Ica misterion me ne povis klarigar e me tre astonis mea kuzulo plu tarde kande me raportis a lu ica fakto.
Marchante sur la pitoreska ed anciena katedralo-placo, me vidis desnova vendeyo de libri che qua onu povis vidar ye la vetrino mikra afisho ube montresis Germana laboranti e militisti en Metz dum la tempo dil anexo a Germania, ye 1900 cirkume. Me vidis anke grupo de Slave-parolanta yuni misterioze nur nigre e blanke vestizita qui iris a dometo proxim la katedralo por entraprezar guidata vizito dil katedralo e dil urbo. Irante a la stradi nefora de la Deo-domo, me vidis tre anciena quarteri tamen bone mantenata e tre komercanta.Tandem, ante retroirar a la hotelo, me rezolvis irar a la placo dil fervoyala staciono. Ibe, on povas bone vidar la fervoyala staciono e la vicinesanta quarteri. La staciono-konstrukturo esas ulo tre aparta, segun la stilo Romana-Bizancana tre segun-moda en la Imperio di Sinioro Imperiestro Wilhelm II, ico esas pezoza ma ne sen fantazio, nome on vidas multa skulturi qui supozesas reprezentar ceni di Germana legendi e Mezepokala literaturo ed anke ceni ube montresis Germana voyajanti dum la XIXma yarcento. La edifici dil vicinesanta quarteri esas en la sama stilo qua pensigas da me prefere pri nord-Germania kam pri Francia. Malgre ico, nulaloke, me audis parolar Germane.Dum la posdimezo, me iris a la vilajo Rozérieulles ube mea genitori habitis dum mea infanteso e qua esis anke la rezideyo di mea geavi patrala-latere. Me acensis kolino e trairis la vilajo Sainte Ruffine, qua preske restis nechanjita depos mea puereso. On povas vidar de-ibe agreabla presque montala peizajo. Ica vilajo esis anke (dum mea puereso) famoza pro ke ante la unesma mondo-milito, lua habitanti, quankam France-parolanti, divenabis fervoroza e mem fanatika Germana patrioti. Ma li esis unika kazo en la regiono e la altra France-parolanta vilaji ed urbeti esis multe min entuziasmoza pri lia nova nacionaleso.Pos trairir granda choseo, me arivis a la vilajo Rozérieulles (Germane : Roseringen), me preterpasis la tombeyo ed acensis la anciena stradeto, trairata per rivereto, qua duktis a la domo di mea geavi. Nulo chanjis depos mea infanteso, nur omno kelke pluoldeskis. Omna stradeti quin me trairis restabis same kam oli esis kinadek yari ante nun. Nula stranjera enmigranti videblesis, nur homi di Europana gento. Me iris sur voyeti qui duktis a boski e monteto nomita " Foyo " vorto qua signifikas " la foliizito " en la anciena Latinida Lotringiana dialekto (dialekto ne plus parolata depos longa tempo) pro ke ica altajo esas provizita per multa arbori. Mea memoraji prizentis a me ulo agreabla, ma me esis kelke deceptita per la realajo. Nulo, fakte, esis diferanta de mea memoraji, nur la peizajo esis sen gracio, kelke pezoza e nule charmiva (tale adminime semblis a me), malgre la nefushita naturo, malgre la arbori e la videbla kolini. Ulo nedefinebla mankis por adportar beleso ad ica naturala kadro, qua povabus esar tre agreabla. Kad esis la oldacha e nepleziva arkitekturo dil vilajo qua fushis omno ? Me ne savas, ma me konjektas ke probable, yes.
Detalon me remarkis sur rurala voyeto cirkondanta agri, nome olim, dum mea infanteso, videblesis granda bronza krucifixo kun Kristo-statuo. Lore la statuo esis ruptita, nun omno esis reparita ed en bona stando. Sub la krucifixo trovesas soklo ube esis enskriburo en la Latina. Ica enskriburo esas bone mantenata e lektebla ankore nun. Ol evas de 1890, cirkume. Esas plura tala religiala (e kelkafoye nereligiala) statui e simbolo qui evas de ta tempo ed esas en la Latina. Me konjektas ke la lokala autoritatozi ne volis enskribigar ulo en la Germana qua esis tote stranjera e kelkafoye nekomprenata linguo da la plu multa lokani. E poke prizata da li. Altra-latere, la Germana autoritatozi nulatempe aceptabus ulo en stranjera linguo, pluse di enemika lando, sur la Germana teritorio, do la Latina esis meza solvuro qua posibligis evitar la Germana (e la Franca) e qua esis la linguo di la lore (en ica regiono) tre povoza e respektata katolika Eklezio. La kulturozi di ca epoko e la sacerdoti savis la Latina ed eventuale povis tradukar la Latina frazi a min edukata homi, dum ke la Germana autoritatozi ne opozesis a texti redaktita en neutra e prestijoza idiomo ed aceptis kredar la fiktivajo di la Latina kom linguo dil Eklezio e di supera kulturo.Ye la sequanta dio, me vizitis la urbeto Moulins les Metz (ye tri kilometeri de Rozérieulles) ube me pasabis mea puereso. Esis plu multa chanji ibe ed ica plu aktiva loko, kelke moderneskis kun multa ne-Europana enmigranti. Tamen, ol esis bone rikonocebla ma sen granda intereso.Posdimeze, me esis itere en la Metzala stradi, e me vizitis oli per-autobuse e pede. Me povis nur konstatar la Franca-Germana aspekto di ca urbo. Quale me ja savigis la fervoyala staciono esas tote Germana e la quarteri qui cirkondas olu anke. E mem plu Germana kam to quo existas nun en Germania, nome Metz ne sufris, od apene, pro bombardi dum la duesma mondo-milito, dum ke la plu multa German urbi ye la sama importo komplete destruktesis. Ultre lo, west-Germania subisis koaktata Usanigo e mem en la indulgata urbi, on chanjigis multo di to quo povis aspektar tro Germana. Metz ridiveninte Franca urbo ne koaktesis Usaneskar, nam Francia ne esis desvinkinta lando punisata da Usa. En est-Germania esis indulgata urbi, qui pro ke oli esis en Rusa zono ne bezonis Usaneskar, ma dum la komunista tempo, oli ne flegesis ed esis en mala stando lor la chanjo di 1989. En Metz onu sorgoze mantenis ica urbo en decanta stando. Tale, la olda Germani qui vizitas Metz ritrovas la arkitekturo e la urbala atmosfero qui existis olim en Germania, e qui ibe, esas nun nur memoraji. Versimile ico esas la motivo qua tante atraktas la Germani a Metz, quankam li preferas ne konfesar lo. Advere Metz esas ulaspeca perdita Atlantida por li, exakte same kam esas Andaluzia por la Arabi. Ico esis olim lia posedajo, mantenis bone traci di lia okupado, ma perdesis por li. Tamen la paradoxo esas ke ica urbo, qua en kelka quarteri aspektas Germana tilextreme, talgrade ke ico mem ne plus esas posibla nek pensebla en Germania di nuna tempo, tamen esas profunde Franca segun la sentimento e segun la linguo. Onu, nunadie, parolas nur France ibe malgre ke esas ne-poka decendanti di anciena Germani e malgre ke la aspekto di la lokala habitantaro esas multe plu Germana kam Franca. Ma la mentaleso duras esar " altdeutsch " (olda Germana) ; la lokani laboras multe e kun Prusiana diciplino e severeso. On audas ofte enstrade la questiono :- " Kad ico esas permisata ? "Ita mentaleso mem " infektis " la enmigrinti. Me memoras ke afabla e ridetanta Afrikanino, servanta en drinkeyo, a qua ulo demandesis, respondis :- Me devas questionar la jeranto di hike kad ico esas permisata ? ( !)Germania nunepoke ne plus esas tante severa e Prusianigita, ma en Metz pos 1870 la Prusiana Germani impozis lia vivo-maniero e mentaleso e nulu, pose, probis extirpar oli, dum ke, quale dicite, Germania ipse esis Usanigita pos 1945.La Metzani ipsa esas fiera esar prefere de Germanala gento ed havas sentimento di superioreso relate la Franci di interna Francia. Ma ico ne impedas ke li havas tre akuta sentimento patriota Franca e li nur parolas France, nam tre poka homi esas bilingua e savas la Germana. Malgre la Germana aspekto e malgre la " olda Prusiana " mentaleso.Existas altra quarteri qui konstruktesis ante la Germana periodo, o pose, e li havas aspekto tote regionala e Franca. On sentas ke en ica urbo e lua regiono esas permananta afronto e kunvivo di la Germanala e Latinida mondi. Unfoye la uni esas vinkera altra-foye li desvinkas profite a la altri en tre nestabila equilibro. Kande me lektas Germana retala pagini pri Metz, me singlafoye astonesas per la amo quan la Germani havas ad ica austera urbo. Por li, ol esas tre bela urbo kun Franca koquarto ed eleganta vivo-maniero. Certe Metz ne esas leda, ed ultre ico, ol bone situesas cirkondata da monti e trairata da rivero. Ol anke ne indijas arei kun arbori e prati. Ma kad ico esas suficanta por esar tam atraktiva kam la Germani asertas ? Me povas dicar ke segun la restorerii quin me vizitis, la Franca koquarto ne atingas lua zenito ibe. Mem se onu ne manjas dessaporoza repasti. Kad eleganta vivo-maniero (art de vivre, en la Franca) ? Hm, ico esus forsan justa segun la koncepti qui esis valida en Prusia dum 1900. Mea-opinione to quo facinas la Germani esas la mixajo di anciena Germaneso e di stranjera (a li) Franceso qua produktas ulo tote exotika e samatempe tre (preske tro)familiara a li.Dum la vespero di ca dio, me dineis che mea kuzulo e lua spozino. Pos la repasto ante retroirar a mea hotelo, mea kuzulo, per lua automobilo, vizitigis da me la urbo Metz dumnokte. Certe valoras la peno vidar lua monumenti lumizita. To quo interesis ed impresis me esis la vizito opoze a la kirko di santino Ségolène. Me kredis ke tala nomo esis stranjera e nule Franca, nam ol absolute ne esas kustumala en Francia. Ma un de nia eminenta politikistini nomesas Ségolène Royal, ed ultre lo me saveskis ke elu, e lua familio havas kom origino la regiono di Metz. Do, el esas quaze samlandanino, senegarde de lua politikala latero qua esas altra afero.Mea vizito en Metz finis tale, nam ye la posa dio, me retroiris a mea habiteyo en Parisala regiono.Me ne savas quon pensar pri Metz nam a me ol esas samatempe facinanta e tedanta urbo. Facinanta pro lua historio, parto de lua quarteri e monumenti e tedanta pro lua nemilda klimato, ula de lua stradi qui esas tro griza e tro oldacha. Forsan me devus esar Germano por vere prizar ol quale devus esar.JM :::-:::