KELKE PRI FRIEDRICH NIETZSCHE

 

INTRODUKTO : La Germana filozofo-autoro Friedrich Nietzsche naskis en l’urbo Luetzen, Saxonia, dum 1844. Lu docis filozofio de 1869 til 1879 che l’universitato di Basel, Suisia. Pose, lu konsakris su, dum dek yari, a sua personala autoro-laboro. En 1889, il maladeskis pro mentala morbo quan onu ne savis kuracar tatempe. Il mortis pro ca morbo en 1900. Nietzsche predikis la volo di potenteso, la hardeso kontre su ipsa e la altri, la milito kontre la febli, lo esis por tale dicar « aristokratal etiko ». Lua idei generale miskomprenesis dal tot-Germani e dal nazisti, qui misuzis oli por lia skopi. Tamen, mea-opinione, Nietzsche ipsa esis tre kulpoza, nam lu povis facile miskomprenesar e lu preparis, per lua texti, la menti a to quon lu ipsa nomizis : « La klasika epoko dil milito ». Me opinionas ke il havas granda responsiveso etikala koncerne la tragediatra eventi qui devastis Europa e Germania dum la unesma duimo dil 20ma yarcento e pri qui me aludis en preirinta artiklo. Yen texto ekvokante la superhomo di qua lu anuncas la adveno e di qua lu esas la profeto. Lua prozo en la Germana, quankam austera, esas extreme poeziala ed expresiva en ita linguo.

PRI LA SUPERHOMO Kande Zarathustra venis en la maxim proxima urbo, qua jacis an foresti, il trovis multa homi asemblita che la merkato : nam on promisabis ke devos videsar kordodansero. E Zarathustra parolis tale a la homi : Me docas a vi la superhomo. La homo esas ulo qua devas superiresar. Quon vi agis por superirar lu ? Omna enti til nun kreis ulo qua superiris li : e vi volas esar la refluxo di ca granda mareo e prefere retroirar a l’animalo, kam superirar la homo? Quo esas la simio por la homo ? Rido o doloroza shamo. E juste la homo devas esar ico por la superhomo : rido o doloroza shamo.Vi iris sur la voyo de la vermo til la homo, e multo en vi esas ankore vermo. Olim vi esis simii ed ankore nun la homo esas plu simio kam irga simio. Ta qua esas la maxim saja inter vi, lu esas ankore nur interna konflikto ed hermafrodito di planto e di fantomo. Ma kad me advokas vi divenor fantomi o planti? Videz, me docas a vi la superhomo ! La superhomo esas la sinso di la Tero, ke via volo dicez : ke la superhomo esez la sinso di la Tero !…

PRI MILITO E MILITO-POPULO Se vi ne povas esar santi dil savo, lore esez adminime por me lua milit homi. Iti esas la prekursori di tala santeso… Vi devas esar por me iti di qui l’okuli sempre serchas enemiko. Via enemiko. E che kelka ek vi esas odio quik de la unesma regardo. Via enemikon vi devas serchar, via militon vi devas efektigar, anke per via pensi ! Vi devas prizar la paco kom moyeno por preparar plusa militi. E vi devas preferar kurta paco kam longa paco. A vi me ne konsilas dedikar su a la laboro, ma a la kombato. A vi me ne konsilas dedikar su a la paco, ma a la vinko. Via laboro esez kombato, via paco esez vinko !… Vi dicas : bona skopo esas olta qua santigas mem la milito, kad ? Me dicas a vi : bona milito esas olta qua santigas singla skopo. Milito e kurajo facis plu multa kozi granda, kam la hom-amo… Revolto – ico esas la distingiteso che la sklavo. Via distingiteso esez obediemeso ! Via imperi ipsa esez obedio ! A bona milit-homo « tu devas » esas plu agreabla sono kam «me volas». E omno, qua esas kara a vi, devas esar ankore ed ankore la imperi quin vi recevas. Via amo al vivo esez amo a via maxim alta espero : e via maxim alta espero esez la maxim alta penso dil vivo ! Ma via maxim alta penso devas imperesar a vi da me – ed ol esas tale: la homo esas ulo qua devas superiresar. Konseque vivez via vivo di obedio e di milito ! Longa vivo ne esas importanta!…Quala vera militisto povus volar indulgesar ! Vin me ne indulgas, vin me amas per mea tota anmo, mea fratuli en la milito ! Tale parolis Zarathustra – 1ma parto (1883). (Artiklo publikigita en la n°2/2003 di Kuriero Internaciona)

-- 

ETERNA SORCISTINI

 Kelki de eli esas facinanta ed atraktivanta, altri esas danjeroza e malefikanta… La sorcistini esas parto de lo imaginita populal. Kom la temo di multanombra legendi, ica kreuri profitas nun nova yuneso populara.

 Kande arivas la tempo di « Halloween », eli divenas tre famoza. Pintoza chapelo e granda mantelo, kaldrono rubandizita per araneo-teli e palia balayilo : la emblemi dil sorcistino videsas evidente en la vetrini  por pavorigar (ed atraktar) yuneti e genitori per mixar ecito e pavoro.

Depos tre fora tempi, ita mulieri havante okulta povi sempre ocilis inter admiro e repulso. Ma lia historio konocis tragediala epoko kun la teroriganta chasado kontre la sorcistini, qua produktis hororinda nombro de viktimi inter la XVma e XVIIma yarcenti, en granda parto di Europa. Pos lia rehabilito dum la XIXma yarcento, eli, hodie, itere interesas la homi, danke precipue la televiziono e la cinemo, til la grado divenar nova simboli dil feminismo.

 LA ORIGINI DIL MITO

Se on volas trovar l’ancestro dil alegorio di la sorcistino esas ulo simila al deziro dechifrar la nesondebla misterio koncernante l’origino dil deaji feminala. Ambi existas depos ke la homaro luktas kontre la morbi e la naturala plagi.

Dum plura yarmili, la deino di la kreado perceptesis kom suprega potento dominacante la sakra energii dil vivo e dil morto per lua povo stimular la fertileso e nutrar la tero (Inanna en Mezopotamia Antiqua, Isis en la civilizuro Egiptiana, Astarté en la lando Kanaan, Diana por la tribui latina, edc.). En Mez-Oriento, lo esis tre ofte homini qui praktikis la rituaro dil kulti. Ka povas esar ke ta sacerdotini dominacante la sakra arti esez la maxim anciena ancestrini di la sorcistini ?

En la granda decendantaro di savoza mulieri qui trairas la yarcenti e la civilizuri, Kirke esas una del unesma sorcistini mencionita en texto. Ca bela magiistino dil Odiseo da Homeros sorcas la homuli dil akompanant esquado di Odissevs per drinkigar da li magiala drinkajo qua transformas li a porki.

La vorto « sorcistino » ne existis dum la Antiqua Epoko Greka e Romana. Lu aparas dum la Mezepoko kom veninta de la Latina vorto sortorius « dicanto di sorci ». Itaepoke, la balayilo (sexuala simbolo maskula ? Imajo di la hemo ?) divenas emblemo di ca matroni qui konocas la sekretajo dil planti e savas preparar sorgoze pocioni. Ja citita en la medikala texti Greka e Latina, « Abrakadabra ! » esas formulo de origino Hebrea, qua signifikas « La Omnopovanto dominacez la quar elementi », pronuncata lor protekto-ritui kontre morbi. Plebeyi same kam siniori konsultas ca depozarii di farmakopeo e di ancestrala savaji, qui oficias necelite kom akushistini e risanigantini. Nulu ja havas la mal ideo bruligar eli.

La komenci dil persekutado

Omno divenas plu komplikita kande Europa frapesas per serio de kalamitati : nigra pesto, famini, militi pro teritorii e religii, edc. Ka la sorcarto esus la kauzo di ta plagi ? Komence, la Eklezio havas altra sucii plu importanta koncernante la katarista e vaudana herezii qui minacas olu. Ma la situaciono divenas diferanta quik de 1326 kun papo Ioannes XXII qua, persuadita  esir viktimo pro probo di sorcado, permisas per  bulletro persekutar la sorcisti.

Cent yari plu tarde, ca fenomeno atingas sua tota ampleso. La nova papo Innocentius VIII, akuzas ti qui praktikas la sorcarto « destruktar la genituro dil mulieri, la mikra animali, la rekoltaji di la tero, la vitberi dil viteyi e la frukti dil arbori ». Por helpar la judiciisti dil inquiziciono lor lia trako kontre la partisani di Satano e konfesigar lia krimini, verko publikigesas en 1486 : la Malleus Maleficarum (Martelo dil sorcistini). Kunredaktita da du inquizitori dominikana, nome l’Alzaciano Henri Institoris (Heinrich Kramer) e la Baselano Jakob Sprenger, lu kontas la pseudo-certaji koncernante la magio e la sorcisti, o prefere la sorcistini. Quale sempre la habitantaro, bezonante trovar pekokapro, atakas lua membri maxim vundebla : la mulieri. Kredema, impresema, ecesiva, babilema, febla mentale e korpale…lia naturo irigas eli aden la brakii dil diablo, segun ca manulibro. La violenti rekomendata por obtenar lia konfesi esas neimagineble kruela.

La chasado al sorcistini

La Eklezio interdiktas ca texto quar yari pos lua publikigo, ma ol tamen difuzesas ye 30.000 exempleri dum nur kinadek yari. Malgre lua interdikto, la malajo efektigesas. Surbaze di simpla suspekti o di kalumnioza denunci, homini sovente vidva, sen filii od evoza povas akuzesar pri sorcarto e mustas lore justifikar su koram la judiciisti.  « Respondar a vicino, parolar laute, havar forta karaktero o sexualeso kelke tro libera, esar jenantino irgamaniere suficiis por endanjerigar onu. […] Esis suspektinda tro ofte ne asistar la meso, ma anke esis suspektinda sempre asistar ol, suspektinda la fakto asemblar su konstante kun amikini, ma anke vivar tro sola », explikas Mona Cholet en elua verko Sorcières, la puissance invaincue des femmes (Sorcistini, la nevinkebla povo dil mulieri) (2018). Inter la XIVma e XVIIma yarcenti, Europa subisis plu kam 110.000 procesi pri sorcado ed onu evaluas ye nombro situata inter 60.000 e 100.000 la kondamniti a morto-puniso pro ta fakti, inter li esas 85% de mulieri. Un de le unesma e maxim famoza esas certe Jeanne d’Arc, bruligita dum 1431 en Rouen.

La rifavoro

Necesesos vartar til 1682 por ke (en Francia) edikto da rejo Ludovikus (Louis) XIV finigez ica kolektiva foleso per deklarar ke la sorcarto esas « nereala ed inventita ». Se l’imajo pri la homino esas durive febligita, la sorcistino koncerne elu duras populizar la rakonti por infanti, ube el rivalesas kun la bona feino. Dum la XIXma yarcento, la historiisto Jules Michelet, en lua libro La Sorcière (La Sorcistino), rehabilitas el kun « himno a la muliero, bonfacanta e viktima ».

Dum la XXma yarcento, segun quante el populareskas, elu livas lo imaginata mital e religial por invitesar sur la skreni, ube el povas adoptar un de la du aspekti fixigita lor la Renesanco : olta di olda muliero rugizita, leda e pavoriganta, havante falanta mami ed herisita hari, od olta di yuna sedukterino sensuala havante longa hararo, sovente rufa e loklizita. Elua alta chapelo nigra e pintoza esas heredajo dil kapvesto infamiganta quan koaktesis surhavar la Judei dil mezepokal Europa e dil islamala mondo. Komence malefikanta en la unesma longa filmo desegnita Blanche-Neige et les Sept Nains (Blanka-Nivuro e la sep Nanuli) (1937), el divenas devota hemo-muliero en la Usana serio Ma sorcière bien-aimée (Mea amata sorcistino) (1964-1972).

Kom eterna mixuro ek pavoro ed admiro, la sorcistino duras esar persono tre romanala. Mary Poppins (1964), Kiki la mikra sorcistino di la samnoma longa filmo desegnita Japoniana (1989), la fratini Halliwell di la serio Charmed (1998-2006) od Hermione en la « saga » Harry Potter, ita fiktiva heroini ridonis lua digneso al alegorio dil sorcistino, revendikata hodie da kelka feministini. « Ni esas la nepotini dil sorcistini quin onu ne sucesis bruligar », klamas elti qui rekomendas l’emancipo de la patriarkeso e la proximigo al naturo.

( Artiklo publikigita en la revuo Les veillées des chaumières)

PRINTEMPO

 Hiere, me vizitis la expozo pri produkturi biologial titulizita « Vivar altramaniere ». La expozeyo situesis nefore de la kastelo di Vincennes an la limito di Paris. La vetero esis bela e printempala kun blua cielo e milda temperaturo. Lo esis la unesma foyo depos la « Covid » kande me ekiris por vizitar tala expozeyo, nam onu darfis enirar ol sen vacinizala pasporto. La etoso esis serena e me kompris kelka kozi. Tamen, me astonesis ke propozesis min multa vari kam kustumale (mea lasta preirinta vizito esis en 2019). Me konjektas ke la krizo debata al « Covid » tre nocis la komerco. Omnakaze, ico esis tre agreabla jorno en pleziva kadro ed on obliviis la sucii dil epoko tala la milito en Ukrainia minacanta divenor pan-Europana e mem mondala konflikto. Me ne regretas irir adibe

OCITANISMO E LA PROBLEMO KATALUNIAN

 La Ocitanisti esas tre mikranombra (apene 1% de la habitantaro en Ocitania), li volas rivivigar la linguo Ocitana e kombatar favore a la nedependo di Ocitania. Ita kombato konfrontesas al indiferenteso general. Nome, nulatempe esis historiala e/o politikala uneso di Ocitania, esis nur provinci kun diversa dialekti (di la sama linguo) qui unionesis pokope a Francia. Nula rejio, nula princio e nula republiko Ocitana irgatempe existis. Koncernante Katalunia, la situaciono esas tote diferanta, nam ol esis la maxim importanta parto dil rejio Aragonia. Ita rejio dil Iberiana peninsulo esis tre forta e povoza dum la Mezepoko e lua suvereno probis mem krear transpirenea imperio  per absorbar la provinco Languedocia dum la krucmilito kontre la kataristi. Desfortunoze por il (e por Aragonia) il desvinkis ed ocidesis lor la batalio di Muret (1213), tale la transpirenea imperio ne naskis malgre ke la Kataluniani e la Ocitani parolis preske la sama linguo, kontre ke taepoke, la nord-Franci esis vera stranjeri a la Ocitani e parolis tote altra linguo.

Plu tarde, dum la fino dil XVma yarcento, la rejii Kastilia ed Aragonia unionesis per mariajo. Ico ne esis bon afero por la Kataluniani, nam quankam li esis richa, li divenis duesmaklasa Hispani, nome povra Kastilia konquestis Mez- e Sud-Amerika kaptis la ibea richaji ed impozis sua linguo a la nova imperio super qua la suno nulatempe kushesis. Ico esis tre bitra al Kataluniani qui, lore, reveskis pri separo e nedependo. Li probis obtenar sendependo singlafoye kande la Hispana stato plufebleskis. Ma li sempre desvinkis, lastafoye dum la interna milito di Hispania (1936-1939). Fine, pos la transpaso dil diktatoro Franco (1975) la Hispana stato divenis pokope multe plu liberala ed ico instigis itere la Kataluniani pensar pri nedependo. Ma li koncias ke li esus nur mikra lando koniumata inter Hispania e Francia e konseque tre frajila. Lore, pro lia fiereso esar la maxim richa regiono di Hispania lia imperialista naturo riaparis e li itere revas pri transpirenea imperio. Por atingar ta skopo on devas instigar la Ocitani a nedependo ed ica nedependanta Ocitania, sat prosperanta ma nericha, povus facile esar sub l’influo di richa Katalunia ed ulamaniere unionesar kun ol. Tale instucesus lando havante cirkum 200.000 kilometri quadrati e preske same granda kam Unionita Rejio. Konseque ol egardesus bone en Europa. La problemo esas ke la Ocitani ne pensas pri nedependo (ecepte 1% de la habitantaro) e la linguo esas mortinta depos plura generacioni en la urbo e recente en la ruri. La Kataluniani koncias ke inklino a nedependo povus existar nur per aparteso lingual.   E li volas rivivigar la Ocitana tante proxima a la Kataluniana. Ma, ho ve ! la Ocitani ne volas rilernar la Ocitana e preferas lernar utila lingui quale la Angla e la Hispana. Ultree, la Ocitani qui konsideras su kom Franci, sud-Franci certe, ma tamen vere Franci, savas ke la Kataluniani ne amas la Franci e pro to la advoki dal Kataluniani divenas mem plu vana. Do, la romantikeso dil imperio Kataluniana e transpirenea frakasesas per la harda realaji. La Ocitana nulatempe rinaskos kom singladia linguo dil habitanti di Ocitania e la Kataluniani mustos, quankam lente e desfacile, renuncar lia superba revi. Ma Katalunia, pro la energio e forta volo di lua habitanti duras esar problemo por Hispania ed Europa.

LA KATINO E LA VERDA HANYUNO

 

(Hike esas naraco dal Franca skriptisto dil XIXma yarcento di qua la nomo esis Théophile Gautier e qua tre amis la animali, tote aparte ilua katino, quan il nomizis siorino Théophile.)

Siorino Théophile esis rufa katino havante blanka pektoro, rozea nazo e blua pupili. El esis sat familiara kun me e ne jenesis por haltigar lor la paso dum la repasto, la peco quan me portis de mea plado a mea boko.

Uladie, un de mea amiki, departante a voyajo por kelka semani, konfidis a ni sua papagayo por sorgar pri lu dum sua absenteso. La ucelo sentante su desorientizita acensabis, per la helpo da sua beko, til la altajo di sua perchilo e lua okuli esis trublegata. 

S-ino Théophile nulatempe antee vidabis papagayo ; ed ita animalo qua esis nova ad elu, produktis ad el evidenta surprizo. Nemovante el regardis l’ucelo kun astono : « Sen irga dubito, elu pensis, ico esas verda hanyuno. »

La katino saltis ad la infra parto dil tablo ube el establisabis sua observeyo. El iris ad angulo dil chambro, rapidege, havante basa kapo, tensita spino e pronta saltar bruske.

La papagayo observis la movi dal katino kun videbla desquieteso : lu herisis sua plumi, bruisigis sua kateno, levis un de sua gambi dum agitar la fingri ed akutigis sua beko sur la bordo di sua manjotrogo. Lu havis l’impreso esar minacata.

Tamen la katino, kun okuli regardante fixe al ucelo, semblis dicar a su en parol-maniero quan la papagayo tre bone komprenis : « Quankam lu esas verda, ca hanyuno esas probable saporoza disho. »

Elu kelke proximeskis ; elua rozea nazo fremisis, el duime klozis sua okuli, ekirigis e rienirigis sua ungli.

Subite elua dorso rondeskis , e per salto el atingis la perchilo.

La papagayo vidante ke il esis minacata, klamis subite : « Ka tu dejunis, Jacquot ? » Ita frazo tre pavorigis la katino qua bruske retrosaltis. Pistolago pafata an lua oreli ne produktabus ad el plu granda teroro.

E l’ucelo qua intelektabis ke sua paroli esis sua maxim bona defensilo, klamis lautege :

« Ka tu dejunis Jacquot ? – Yes, yes. - Ed ek quo ? – Ek rostajo dil rejo. »

Pose il kantis per surdiganta voco :

Kande me drinkis klara vino,

Omno jiras, omno jiras en la taverno.

La katino, komplete stuporigata, desproximeskis pokope, segun semblo dicante a su ipsa : « To ne esas ucelo, to esas sioro, lu parolas. »

(Segun Théophile Gautier)

 

KAMBODJA: BRAVA RATO

Animali, qui esis ordenizita pro lia brava agi, ico ja eventabis, komencante per la famoza kolombo Vaillant dil fuorto di Vaux dum la batalio di Verdun. Taspeca gratitudo esas mem fako di la PDSA, People’s Dispensary for Sick Animals, fonduro kreita en 1917 dal Anglino Maria Dickin e qua ordenizas depos 1943 la animali remarkita pro lia servo por la armeani o por la civila defenso. On memoras la hundo Diesel, ocidinta lor asalto kontre-terorista dal « Raid » en Saint-Denis dum la yaro 2015ma, e qua recevabis la « Dickin Medal », prizentata kom la « Victoria Cross dil animali ». T.e. hundi, kavali, kolombi, konseque ico esas sat frequa evento ; ma ordenizar rato, ico esas sendubite unesma foyo. Magawa, giganta rato di Afrika, recevis dum la 25ma di septembro 2020 la Ora medalio, qua esas la duesma maxim alta premio dil PDSA. Edukata dal asociuro Belgiana « Apopo », Magawa intervenas depos sis yari en Kambodja por detektar la torpedi, qui singlayare, depos plura yardeki, pluduras igar viktimi. Segun la deklari dal asociuro, Magawa posibligis, danke lua exercado e lua akutigita flarado, sekurigar plu kam 14 hektari ek tereno, per detektar plu kam 70 torpedi od eskombri di danjeroza explozili, tale salvante versimile multa vivi.

VIDEO-KONFERI

 Nunepoke pro la koronaviruso, la homi ne plus audacas irar a tre fora loki por interrenkontrar, nek mem por renkontrar ancien amiki lokala. Ico aceleris evoluciono, qua ja lente progresis, nome la Idisti (e mult altra Interlinguani) rezolvis interrenkontrar ed interparolar per videokonferi. Komence, ico esis marveloza ed atraktis multa homi. Ma nun la Idisti fatigesis pri co, e, kustumale la videokonferi ne plus atraktas multa personi. Ni perdas l'okaziono uzar nia komuna parolmaniero.

Olim, la Idisti havis renkontro nur unfoye dum la yaro ed ico esis granda joyo e plezuro rividar old amiki e videskar nov amiki ed on tre juis parolar en Ido e vivigar ol.

Semblas ke la teknikala progreso ne adportas olua omna frukti - precipue ye la kulturala nivelo - nam la homi konsideras kom tote naturala kozo ulo qua olim esabus konsiderata kom miraklo. La videokonferi esas tamen utila e plu bona kam nulo, ma, duminstante, oli ne esas tre satisfacanta

Tamen, me pensas ke vakanco-klubi, adube homi de multa nacionalesi venas povus esar bona instigili por lernar e praktikar Ido ed uzar videokonferi. Nome, olim la sejornanti di vakancoklubi kande li lernabis ula interlinguo en la klubi ne plus havis la posibleso uzar ta linguo pos lia vakanco ed obliviis ol e ne plus interesesis pri ol. La videokonferi ofras a la vakancoklubi, qui volus promocar Ido, nova posibleso por pludurar parolar dum la tota yaro en nia komuna idiomo ed ico esus plusajo por la klubo qua povus animar ca konversadi e promocar nova vakanco-vilaji en maxim diversa landi ube nia komuna linguo parolesus e tale facar reklamo por ke la sejornonti atraktesez da ta vilaji. Ito, regretinde, ne ja existas ma esus bon ideo.