ARKITEKTURO

En la moderna urbo Le Havre

Me konocas nur tre poke la arkitekturo, olqua esas temo quan me ne konocas. Tamen, me volas skribar pri du Franca urbi qui destruktesis dum la 2ma mondo-milito : Le Havre e Royan. 

L'arkitekto, Auguste Perret, qua komisesis rikonstruktigar Le Havre esis doktrinano e grand admiranto dil socialista landi. Lua skisuri inspiresis de la stilo stalinista, segunmoda ita-epoke, en ita landi. La rezultajo esis ledega malgre la oficala laudi qui permanas hodie. Me vizitis Le Havre en 1977 e me esis astonata pri olua hororinda stilo. Multa Franci opinionas same kam me, e Le Havre esas shamindajo a ni.

Domo en Royan

Opozite, la urbo Royan, same destruktita, esis ante la milito eleganta vilejado e balneyo-staciono. Por atraktar itere turisti, oportis rikonstruktar bela e charmanta urbo. Ideologio ne konsideresis ma nur la neceseso esar apta donar la bonveno a multa gasti e ganar multa pekunio. On inspiresis pri la Franca stilo "art déco" dil yari 1920-1930, pri la tradicionala stilo lokal e pri la noviguri arkitektural di la lando Brazilia. On harmoniigis ica omno e la rezultajo esis bona. Royan esas bel urbo segun la stilo dil yari 1950ma. Por rikonstruktigar ol, on agis segun neceseso ed efikiveso e ne segun irga doktrino. Ed onu ne disipis vane pekunio.

LA BONA KUNTEXTO

Duminstante me lektas artikli pri la rezisto kontre la nazismo en Francia. La simbolo di ta rezisto esas la reprezentanto di Generalo De Gaulle qua sucesis unigar la diversa movadi di la rezisto en organizuro nomata CNR (Konsilantaro Nacional di la Rezisto). Il trahizesis  e lor di kunveno en Caluire, proxim la urbo Lyon (21ma di junio 1943), il arestesis dal nazisti. Rikonocata e konsiderata kom la chefo dil rezisto, il tormentesis hororinde ma revelis nulo e nula nomo. Il mortis proxim Metz en treno qua transportis ilu a Berlin. On povas questionar su pro quo la Germani entraprezigis longa voyajo a mortonto dum ke ol povis nur male finar. Hodie on vovas multa stradi e skoli a Jean Moulin, il konsideresas kom modelo di la rezisto ed esas granda heroulo republikana. Yes, ma to quo fushas nulo (expreso quan ni uzas en la Franca) esas la fakto ke il esis ankore yuna (quaradek-yarulo), bone fotografebla e bele aspektanta viro. Il mortis ye la servo di la bona ideologio (olta qua vinkis lor la milito) ed havis seduktiva aspekto. Il esas ideala heroo romantika di la kombato kontre l'opreso

Fotografuro pri Jean Moulin

nacional-socialista e divenis l'ikono di la rezisto Franca di qua, nunepoke, on celebras kulto. Ma ni imaginez, nur dum instanto, ke il havabus aspekto simila a François Hollande, ex-prezidanto di Francia (dum 2012 til 2017) e qua esas vere nebela, on povas dicar mem leda viro. On, certe, celebrus la kurajo e l'abnego dil granda rezistanto François Hollande, ma nulo pluse, ed il ne divenabus l'ikono di la rezisto pro ke lua ledeso tote impedus voleto e posibleso di kulto. Ne esus multa stradi e skoli nomizita "François Hollande", malgre lua nenegebla qualesi.

Existas altra kazo pri granda rezistanto, nome oficiro Honoré Estiennes d'Orves, profesionala militisto e granda patrioto. Il organizis quik pos la desvinko di 1940 rezisto-reto, kombatis kun kurajo,ma lu trahizesis por arestesar dal Germana okupanti e kondamnesis fusilagesar en 1941. Lu anke esis granda heroulo e mem aspektis plu bele kam Jean Moulin. Do, il devus esar granda ikono. Yes, ma il ne havis la bon ideologio, nome il esis royalista. Konseque la republiko volas vovar kulto nur a le sua e nule a royalisto, mem granda patrioto e bela viro. Opozite, François Hollande havus la bona ideologio ma nedezirinda aspekto. Jean Moulin havis la justa opiniono politiko e l'aspekto qua posibligas igar lu ikono e quaza santulo dil republiko. Fine, omno dependas de la kuntexto.

ANIVERSARIO PRI KONSTANTINOPLO

La kapto di Konstantinoplo en 1453 

Hodie, 29ma di mayo 2018, esas la 565ma aniversario dil kapto di Konstantinoplo dal yuna sultano Turka Mehmet II en 1453. Depos la kapto dil urbo dal Ocidentani en 1204, ca chefurbo dil Imperio Romana di Oriento dekadis dramatatre ed esis nur ombro di to quo ol esabis antee. Ica falo di Konstantinoplo esis katastrofo por la tota Kristanaro, ma antee la Kristana Europani ne konciis pri la danjero e katastrofo e li preferis ne helpar lia Kristana frati. Li subite konstatis ke li esis la venonta skopoplaki sur la listo dil konquestanta mohamedani e dum du yarcenti (til la siejo di Wien en 1683) li subisis la permananta minaco Turka.

Hodie, la mohamedana danjero semblas rinaskar kun la islamisti e lia atenti en la Ocidentala mondo. E la prezidanto dil Turki volas kredar ke, itere, granda tempi advenas por la Turki e la islamo. Kad il esas justa ? La futuro dicos ico a ni e "ta qua vivos, vidos" quale ni dicas en la Franca idiomo. Ma nulu, ecepte Deo sola, povas predicar o savar quo esos ca futuro.

TRAGEDII HISTORIAL

Kurtatempe ante nun, Faciolibro ("Facebook") pri la regiono di mea patrala familio (Lotringia) raportis la ekpulsi dil Franceparolanta o Francamanta habitantaro di ca regiono, parte anexita a Germania en 1940, dal nazista Germani. Nome, li volis vakuigar ol de lua Franca elementi e ripopulizar ol per pura Germani e Germana patrioti. Mea patrala familiani ekpulsesis dum novembro 1940 e sendesis a sud-Francia.  Ante lia ekpulso, li probis valorigar ke parto de lia ancestri esis Germani. Komence la Germana autoritatozi esis tre favoroze impresata, ma per examenar plu serioze lia kazo, li konstatis ke lia Germana ancestri povis esar Hebrei. Nome li nomesis Bayer, or omno quo havas nomi di lando, urbo o regiono od habitanto di lando, urbo o regiono, esas Hebrea o de Hebrea origino. Bayer, signifikanta Bavariano en la Germana, povis esar nur  Hebrea nomo o nomo di familio de Hebrea origino. Konseque mea familiani ekpulsesis quale la ceteri. Ulagrade, li esis fortunoza, nam pro ke ca "Hebrea" origini esis fora, li ne sendesis a koncentreyo ube lia fato esabus multe plu mala. Me memoras ke kande la adulti parolis pri ca tempo dum mea puereso, ula onklino di mea patro expresis elua granda gratitudo a marshalo Pétain. Nome, el ed elua spozulo esis ja retretinti lor la ekpulso e li perdabis omno, mem lia dokumenti atestante la labor-tempo dil onklulo di mea patro e qui utiligesis por lua retreto-pensiono. Pensante pri tala kazi qui devis esar tre frequa ita-epoke, marshalo Pétain votigis lego qua atribuis pensiono ad oldi, mem ne paginte kontributo o konstatebla kontributo por la retreto. Tale ca paro povis vivar modeste ma decante vice sinkar en hororinda mizero. Malgre la mala reputeso quan marshalo Pétain havis pos la milito, pro lua "kunlaboro" kun Germania dum la okupado-tempo, el ne volis audar irga malajo pri il e defensis lu ardoroze. Mea avino, patralalatere naracis a me ke dum ca periode la ekpulsiti, la "refugiates" (refujinti) quale li nomizis su inter li en lia dialekto Lotringiana (amuzive ca vorto esas la sama kam la samsenca vorto en Interlingua) sub la pretexto di frequa ceremonii religial, quin li organizis tre ofte, pregis por la retroveno a lia hemala regiono e ke - stranje - li absolute nulatempe desesperis pri la posibleso di ca retroveno. Ita ipsa avino odiis kordiale la sud-Franci quin elu tote ne prizis, nam li havis mori, vivomaniero e karakteri tro diferanta de to quon el kustumis ed amis. Kande la Germani invadis sud-Francia, dum la fino di 1942, el ne plus volis restar ibe. Pro ke el havis fratino en la departmento Meurthe-et-Moselle, t.e. parto de Lotringia qua ne esabis anexita da Germania, el retrovenis adibe kun elua spozulo ed elua matro. Li ne havis problemi por instalar su taloke, nam lua bofrato esis komonestro di la lokala urbeto ed ico tre faciligis la tasko di lia inserto. Me memoras vidir fotografuro di mea pre-avino facita ita-epoke kun adolecanta yunulo. Kad il esis membro dil familio ? O nur filiulo di vicini ? Me nulatempe savis. Omnakaze, malgre la sufri debata al milito-tempo ed a la ekpulso, danke elua filiino qua esis mea avino, el havis la fortuno esar itere preske heme e juar plu kalma ed agreabla tempo dum lua lasta vivo-yari, nome el esis ja tre evoza. Mea patro mariajis su en sud-Francia e me naskis de ca uniono. La geonkli di mea patro qui ne havis l'enemikeso al sud-Franci di mea avino e, cetere, ne havis familiani en la departmento Meurthe-et-Moselle restis ibe til la fino dil milito. Ed anke mea patro. Kande le "refugiates" retrovenis adheme pos la milito, li ne plus volis audar irga vorto en la Germana, adminime en la urbo Metz e lua cirkondanta regiono (de-ube venis la familio di mea patro). Parte pro timo la Germane-parolanti cesis parolar lia matrala linguo. Me skribis : "parte pro timo" pro ke anke li ne plus tante deziris parolar Germane, nam la tempo dil nazista okupado esabis tante mala, mem por la personi di vera Germana origino, ke li preferis parolar la Franca - lernita da li inter 1919 e 1939 - qua nun reprezentis la tempo di paco e libereso. Tale la Germana, qua havis ankore forta pozicioni en la Lotringiana urbo Metz ante 1939, dekadis fulgurante pos 1945, danke la nazisti e lia Chefo.

IDO-KOMERCO

1. La linguo Ido e lua movado funcionas male pro ke oli apogesas nur sur bonvoloza personi qui okupas su pri oli sen havar irga avantajo o gano pro la praktikado di lia "hobio". Fine, li fatigesas, perdas lia entuziasmo e divenas ne-aktiva (o poke aktiva). La Ido-movado ne havas multo por ofrar a lua adepti : kelka revueti, ne sempre en bona Ido. Ido-renkontri ne sempre bone organizata e ne sempre en vere agreabla loki. Ultree la Idisti ne esas tre komunikema. Le 'FB' ecepte la mea (Interlinguo) esas tre dormema. E por kronizar ca omno, ultre la fakto ke la Idisti, od adminime la meznombra Idisti, ne havas alta nivelo kultural e ne interesesas multe pri la kulturo, li esas tre poke lektema. La linguo permanas, ma ol nur permanas, nam ol esas tre poke vivoza. 
2. 
   La situaciono esus probable tre diferanta se la Ido-movado, vice esar movado di bonvolozi, esus komercal afero. Lore la meceno (o sponsoro quale on dicas hodie) povus reklamar por Ido en diversa medii. Me pensas ke la maxim bona esus olta dil turismo. En turismo-klubo, adube venas homi de tre diversa nacionalesi, komuna linguo tre facile lernebla quale esas la L.I. di la Delegaciono povus esar tre utila, mem se ico esus nur por babilar e konoceskar homi de tre diversa origini. Ho ! me ne havas granda iluzioni, nome esus negranda procento de la klubani qui interesesus. Ma ti qui interesesus esus multe plu nombroza kam la nunala adepti di nia Interlinguo. Ed ico posibligus tote altra Ido-vivo. Unesme on povus fideligar la klienta turisti per publikigar monatala revuo pri voyaji e turismo en nia komuna linguo. On povus publikigar libri pri facila, ne tro serioza ed agreabla temi : detektiv-romani, bona verki pri cienco-fiktivajo, libreti pri naiva amori, naraci pri voyaji e pri historiala eventi etp. Me pensas ke se on facus bona merkato-analizo, on obtenus rezultajo proxima a mea konjekto. Ultree, on povus durigar la entuziasmo per Faciolibri (FB-i) e "twitter"-aji animita da homi laborante profesionale. Ed on povus dissendar videi qui informus en nia linguo komuna pri la eventi en la tota mondo. E la homi povus komunikar per "messenger" o "what's app" (me esperas ke me ne eroras pri ca lasta vorto) e danke ico interparolar ed intervidar. Quale me ja skribis lo en antea artiklo, on povus anke per tala moyeno turismagar en nekonocata loki danke samideani. Tale, nia linguo, sen divenar koakte la granda mondolinguo, esus adminime agreabla kulturo- konversado- ed amikeso-linguo. E nia komunitato povus esar multe plu grandanombra ed aktiva kam nun. Ma por ta skopo Ido mustus divenar komercala afero kun profesionani (e ne bonvolozi) por animar e vivigar ol.

KOMUNIKADO

Me lektas tempope anciena lernolibro por Ido en la Germana. Ol redaktesis dal Suisiano Albert Noetzli kurtatempe ante la unesma mondomilito. Me konjektas ke Albert Noetzli esis profesionala docisto, nam lua lernilo esas tre bone konceptita e tre interesanta por lektar. Per ol on lernas agreable Ido danke inteligenta exempli. Pos kelka monati di tala lernado, se on esis asidua, on povis nur savar tote fluante nia komuna linguo. Ulo en ca libreto esas remarkinda : on konsilas a la lekteri abonar Ido-revui e korespondar tam multe kam ico esas posibla per skribar ad altra Idisti e vizitar li por savar vere bone la L.I. di la Delegaciono. Hodie, danke la moderna komunikili, ico ne plus esas problemo. O ne devus esar problemo. Nome, danke la smartfoni on povas telefonar per "messenger" a tre fora loki, tre chipe. Do, la Idisti devus intertelefonar freque. Ma ico ne existas. Me havas tale, tempope, kontakti kun membri di mea familio, ma ecepte Joao Xavier Santos, qua esas Braziliana Idisto habitanta en Sao Paulo tre fore de mea hemurbo dil Parisana

Vidajo pri Sao Paulo ube habitas Joao Xavier Santos

preurbo, me ne havis kontakti kun altra Idisti. Ico esis extraordinara babilar kun Joao ed intervidar l'unu l'altru, ma ico eventis nur kun lu. Altralatere, quankam me esas oldulo ne tre apta por la moderna teknologii, me probis tempope facar videi pri mea urbo ed olua quarteri. Me prizentis oli, pose, al Faciolibri di Ido. Ma nulu imitis me o probis imitar me. Me anke probis, foye, tradukar la televizionala informaji ad Ido dum fotografar/filmifar oli. Ma ico esas desfacila tasko e me povas komprenar ke, cakaze, la adepti di nia L.I. ne esez tre entuziasmoza por imitar me.

De ico konstatesas evidente ke la Idisti ne tre sucias por kontaktar altra personi per lia komuna linguo. Malgre la facilaji ofrita per la moderna komunikili. Lore pro quo li duras esar Idisti, se li esas tante poke aktiva e deziranta kontaktar altra personi per nia splendida instrumento lingual ? Me ne intelektas. Versimile li agus plu bone per lernar la linguo Bavariana. 

SUBVERSO

Kirko Saint-Julien-le-Pauvre 

La Eklezio katolika esas depos longa tempo subdestruktita per la subverso. La bela liturgio e kanti di olim supresesis e remplasigesis per ledega kantiki pos la koncilo Vatikano II. Ed ofte la sacerdoti esas ateista sinistrani. Ma esas rezisto-loki. Unesme, me pensis trovar refujeyo en la kirko Saint-Nicolas-du-Chardonnet, olqua konservabis la ritui e kanti tradicional. La atmosfero esis, tamen, kelke severa, ma me aceptis ico. Me trovis anke altra posiblesi, nome la Eklezio Galikana dil parokio Santa Rita. Regretinde, la ibala sacerdoti, mustis renuncar dicar la meso, nam lia kirko vendesis a konstrukto-entraprezisto e li ne havis suficanta pekunio por retrokomprar lia kapelo. Me tre regretis ico, nam la liturgio esis same bela (e mem plu bela) kam che Saint-Nicolas-du-Chardonnet ed ultre ico, la etoso esis multe plu destensita e multe min severa. Me iris anke kelkafoye a Nia-Damo di Paris, nam dum la sundio matine, ye 10 kloki esas deala servo kun kantiki en la Latina. Belega kirko ed etoso plu agreabla kam che Saint-Nicolas-du-Chardonnet, ma pose venis atenti e nun on kontrolas severe la homi an l'enireyo, quale che aeroportuo, ma mem interne dil katedralo la etoso divenis tre kontraktita e on establisis omnube barili por impedar eventuala teroristi. Do, me renuncis pri co e retroiris a Saint-Nicolas-du-Chardonnet. Ma ibe vartis me mala surprizo, nome en ca kirko la atmosfero esis olim sat severa pro ke li ya esas integristi. Ma ol ne esis ecesiva. Nun, la situaciono komplete chanjis, nam la yuna sacerdoti divenis fanatika integristi. Exemple : por nulaji (t.e. onu ne dicis suficanta pregi) li promisas la inferno e la damneso eterna. Pluse, altrafoye yuna sacerdoto qua havis regardo disimulema e maligna predikis ke se on havas (o ne havas) certena opinioni, on esas : hereziani ! Ed il akuzis la homi qui esas "sedevacancistes" (t.e. la homi qui kredas ke ne plus esas serioza papi egardinda depos la reformi di Vatikano II, on povis tradukar ad Ido per la vorto "sidilovakisti") esar hereziani !!! Ico esis pura provoko kande on savas ke granda parto de la homi qui asistas la meso ibe esas "sidilovakisti". Do, me konstatis ke anke ibe esas subverso e ke la tradicionalista Eklezio katolika esas subdestruktita. Cafoye, la subversanti esas tre ruzoza, nam li ne impozas ledega kanti, nek sinistregana ideologio, nam la religiani ne aceptus ico. Lore, li trovis altra solvuro por destruktar deinterne ta katolika Eklezio, nome la fanatika integrismo e rigideso digna de inquiziciono mezepokal, qua en perspektivo di longa tempo povas nur fugigar la lasta religiani. Fine, me memoris ke existas nefore de Nia-Damo mikra kirko nomata Saint-Julien-le-Pauvre, la komunitato qua posedas ca kirko esas katolika kun ortodoxista rituo oriental ma unionita kun la Vatikano depos 1724. E li obtenis la yuro mantenar lia ritui ed esas por tale dicar autonoma Eklezio interne dil oficala katolika Eklezio. Me, nun, iras asistar la meso ibe. Certe me preferis la anciena Latina liturgio kam ca orientala liturgio. Ma ta orientala liturgio esas anke bela ed esas tradicionala. La prediki dil sacerdoti esas sencoza e simpatiinda ed explikas inteligente la doktrino Kristana. Do, bone. Altra-latere, esas nur tre poka riski ke la "subversanti" agez interne di ta Eklezio, nam ol esas mikra komunitato, nemulte konocata, ed ago di subdestrukto esus neprofitoza o tro poke profitoza por la enemiki dil Eklezio katolika.