BISMARCK, KA LU ESIS LA NIGRA ANJELO DI LA MODERNA MONDO ?

Kande me esis tre yuna puero en Lotringia, un de mea kuzini uladie prizentis a lua familiani lernolibro pri historio qua uzesis en lua skolo. En un de la pagini videblesis grabita imajo di Bismarck kande parolesis pri la milito eventinta en 1870 inter Francia e Germania. Mea avino patrala-latere lore klameskis : - Me odiegas lu, por me ica viracho esas monstro ! Certe lua opiniono esis sennuanca, nam elu memoris la tempo di lua infanteso e yuneso kande la parto de Lotringia ube elu vivis esis anexita da Germania. La France-parolanta Lotringiani divenabis minoritato koaktata lernar e parolar en la skolo stranjera linguo, ed en tempo kande la nacionalismo e la patriotismo havis forteso ne-imaginebla che la generacioni di nia tempo ico esis granda anmala vunduro. Tamen, mea avino agnoskis ke la legi Germana esis bona e ke en la Germana Imperio onu juis prospero ed ecelanta sociala aranjuri. Ma to quo esis malega esis la militi produktita dal Prusiana imperialismo. La milito e la desvinko di 1870, poslasis ankore hororigiva traci kande eruptis la milito di 1914. Quankam la familio di mea avino esis parte de Germana origino, ol esis tamen tre patriota Franca, t.e. paradoxo qua existis ofte en Alzacia-Lotringia : Germane-parolanta homi od homi de Germana origino esis sentimentale Franca, dum ke opozite homi de pure Franca origino e linguo esis sentimentale Germana patrioti. Inter ita du extremaji existis omna pensebla nuanci. Ed en la sama familio, ofte, la kordio di ula membri pulsis por Germania dum ke la sentimenti di altri esis por Francia. En la familio di mea avulo esis kin fratuli. Lia patro qua esis olda Franco naskinta longatempe ante 1870 interdiktis a li parolar la Germana idiomo heme, nam pro ke la linguo lernata ed uzata en la skolo esas tre importanta, ol tendencas remplasar pokope la matrala linguo kande olta ne esas docata. Ico ne impedis ke la sentimenti esis tre mixita. Tri de la yuni, inter ili esis mea avulo, havis dividita sentimenti. Li certe havis plu forta inklineso a Francia, tamen li komencis atraktesar da Germania e probable dum la sucedo dil tempo se ne esabus milito e desvinko di Germania, la futura generacioni tre versimile divenabus Germana e Germane-parolanti. Ma, inter li, un de la fratuli havis sentimenti nur Franca e cetere livabis Germana Lotringia por habitar en Francia, ed il esis ardoroza Franca patrioto quale ico existis itatempe, regretinde la patriotismo takaze e ta-epoke esis anke tre kontre-Germana odianta. Un altra fratulo, opozite, malgre ke la Franca esis lua matrala linguo, esis fervoroza Germana patrioto kun omna sentimenti qui akompanis ico ye la komenco dil XXma yarcento, t.e. anke tre granda kontre-Franca odio ed il milit-servis che la «Uhlan»-i qui esis Germana elita soldati. Ne-utila esas precizigar ke ita amba fratuli inter-odiegis. Pos la unesma mondo-milito, la cetera fratuli probis, tote vane, rikonciliar la «Franca» e la «Germana» fratuli. Tala kazi esis tre frequa en Alzacia-Lotringia e mem existis ulo plu mala. Dum la milito existis parto de familio qua esis Germana ed habitis en Germania dum ke la altra parto esis Franca ed habitis en Francia. Ula filiuli kombatis ye la Franca latero e mortis por Francia, dum ke la altri kombatis ye la Germana latero e mortis por Germania. Onu imaginez la dramati e la kordio-laceri ! Me preferas ne parolar pri la eventi dil duesma mondo-milito. Ed ica omno esis direte e nedirete la verko da Bismarck !
Princo Otto, Eduard, Leopold von Bismarck naskinta en Schönhausen en 1815 e mortinta en 1898, sucesis per tri militi : en 1864 kontre Dania, en 1866 kontre Austria e en 1870 kontre Francia, establisar la uneso di Germania. Il esis la reprezentanto dil «junker»-i t.e. Prusiana militistal nobela kasto tilextreme konservema e reaktema e selektesis kom ministro da rejo Wilhelm I di Prusia por impedar la evoluciono di Prusia a modernigo, liberalismo e demokratio segun la modelo di Anglia. Danke lua genioza politikala habileso, il sucesis nur tro bone. Mediace di militi Bismarck e lua kasto torpedagis ica evoluciono e facis la uneso di Germania sub la ceptro dil rejo di Prusia diveninta Germana imperiestro. Por atingar ita skopo il mustabis eliminar de Germania la vera imperiestro, nome ilta di Austria, qua koaktesis regnar nur precipue sur Danubiala regioni e mustabis abandonar lua yuri ye cetera Germana teritorio pro la milito quan lu perdis en 1866.
Quankam, Bismarck anexis Alzacia-Lotringia a Germania en 1871,e malgre la dramati qui esis la konsequo, me ne reprochas ico a lu, nam il ne povabus agar altramaniere, nome la Germani di la lora tempo ne komprenabus pro quo li mustis kombatar kontre Francia e ne rihavar teritorii qui esis granda-parte Germane-parolanta e qui havis historio parte Germana.
La grava erori qui duktis a katastrofo venis pose. Bismarck esabis tre habila e mem genioza por krear la cirkonstanci qui posibligis la uniono di Germania sub la direkto di lua suzereno la rejo di Prusia, ma plu tarde pos la uniono di Germania il esis multe min sagaca relate la exterlandala politiko.
Il facis grand erori, nome il ne intelektis justatempe ke energioza, dinamismoza ed expansema lando quale esis nova Germania bezonis kolonii por kontentigar lua ekonomiala dinamismo. La moderna Germana historiisti laudas ilu pro lua refuzo obtenar kolonii, ma li eroras, nam li oblivias la kuntexto di ta tempo.Bismarck iris mem til kurajigar Francia aquirar vasta koloniala imperio, nam il esperis ke tale il obliviigus dal Franci la perdo di Alzacia-Lotringia. Kande sub la preso dal industriala " lobby "-i en 1882, il rezolvis havigar kolonii por Germania, lo esis tro tarda, Germania sucesis ganar nur kelka magra kolonii dum ke la maxim bona e vasta teritorii okupesabis da Britania e da Francia. Kompreneble la Germani esis tre frustrita ed ico instigis li pensar pri Europa kom eventuala expanso-domeno ed lo havis la katastrofatra konsequi quin onu konocas.La duesma grand eroro esis la fakto ke il ne serchis havar bona relati kun Britania. Komence la Britaniani qui joyis pro la desvinko di lia anciena enemiko Francia esis favoroza a la nova Germana Imperio, ma Bismarck ne egardis ico, nome il havis apene plu multa simpatio por Britania kam por Francia. Ita amba landi esis por lu "Westmächte" t.e. westala landi ed ica vorto expresis la desestimo e dessimpatio, quin il havis por amba. Ica refuzo krear ligili di amikeso e paco kun la tre potenta e totamonde influoza Unionita Rejio havis dramatatra konsequi kande imperiestro Wilhelm II, qua esis poke dotita politikale, entronigesis, nam lore per lua des-habileso la situeso inter amba landi degeneris til militala enemikeso.Fine, "last but not least" quale dicas la Anglosaxoni, Bismarck esforcis per omna moyeni - ed advere sucesoze - impedar la retroveno dal monarkio a Francia ed impozar republiko ad ica lando. Nome, il volis izoligar irgakuste Francia en Europa, ube lore existis nur monarkii, ed il timis (absurde) ke royalista Francia divenez federito di Austria e ke amba landi atakez la Germana Imperio por venjar su pro lia desvinki kontre Prusia. Ico esis folajo, nam la republiko esis sempre militema rejimo en Francia ed, ultre lo, royalista Francia probabus, omnamaniere, impedar la irado dal Austriana federito a milito en 1914 e la erupto dil unesma mondo-milito. La Franca monarkiisti esis ya multe plu bona diplomacisti kam la republikani pro ke li havis yarcentala savo pri guvernado e pri exterlandala relati.La aranjuri quin Bismarck ne volis facar havis absolute dramatatra konsequi quin ni subisas ankore nun. Nome, se la sucedanto dil politiko da Bismarck, Wilhelm II esabus saja e habila monarko, il, forsan, povabus evitar la kaptili poslasita per la erori da Bismarck. Regretinde, Wilhelm II esis inteligenta viro certe, ma tote ne apta pri politiko. Il plumaligis la ja defektoza laboro da Bismarck e kreis obstinega enemiki kontre Germania. En la Franca existas proverbo qua asertas ke "guvernar esas previdar". Se Bismarck previdabus la futuro, il certe evitabus la erori qui esis duktonta Sinioro Wilhelm II a mondala konflikto. E, nia mondo esus tote diferanta cadie, sen la traci e vunduri poslasita dal du mondo-militi. Sen Adolfus Hitler e la holokausto. E sen lo "politically correct" e la vasaligo di Europa da Usa. Nia mondo, e precipue Germania, debas granda parto del nuna malaji a la misfacita laboro da Bismarck. La problemo esas ke Bismarck esis politikala geniozo e ke lua erori anke esis genioza ed havis giganta dimensioni e konsequi.