Balde on celebros la centesma aniversario di la erupto dil unesma Mondomilito e lua kauzi.Ico semblas esar granda enigmato e tre diversa tezi expozesis. Me havas personale propra vidpunto carelate, quankam me ne esas historiisto. Mea reflekti nutresis per mea lekturi sive surpapera sive trovata che la interreto. Do, me expresas mea propra tezo sube.Fakte, on devus redaktar grandanombra dika libri detaloza por bone explikar e savar to quo reale eventis. Ma me opinionas ke mea mikra e modesta savo ne esas fora de la realeso historial, quankam, kompreneble, me povas kompozar nur tre kurta e konciza artiklo pri ca temo.
Kande me esis yuna dicipulo en la gimnazio di sud-Franca urbeto, me havis bona relati kun mea docisto pri la Germana quan me vizitis a lua hemo e ni kunparolis. Aludante la recenta historio di Germania, il dicis a me ke du tezi konfrontesis: la unesma esis ke la tota historio di Germania infalible esis duktonta ad Hitler e la duesma ke Hitler esis nur parentezo en la historio di Germania. Il ipsa esis partisano di ca duesma tezo.
Me probis lektar ed informesar pri lo lore eventinta e me fine konkluzis ke certe esabis parentezo, ma ol ne komencis en 1933 kande Hitler e lua
partisani kaptis la povo, ma plu frue… En 1862, plu precize, kande Bismarck enoficeskis kom chefa ministro en la rejio Prusia. Itapoke, pos la falio dil probi unionar Germania en 1848, Prusia tendencis sempre plu multe evolucionar a liberala sistemo Parlamental similesanta olta di Britania. La direktanta militistal kasto di Prusia e la konservema rejo esis tre sucioza, fine on konsilis a rejo Wilhelm Ima di Prusia advokar tre energioza viro havanta forta tradicionalista e monarkiala opinioni, e lu esis la dicita Otto Eduard Leopold von Bismarck.
Tre rapide, pos lua enoficigo, la kozi chanjis. Bismarck esis viro havanta fera manuo, qua domtis la Parlamento. Kom reprezentanto di la militistal nobela kasto di Prusia, il intelektabis ke forta guvernerio povis impozesar nur per vinkanta aventuri milital ed, eventuale, per la unigo di Germania sub Prusiana dominaco.‘Itaque’ en 1864, federita kun Austria, il entraprezis milito kontre Dania por, asertite, rekuperar Germana dukii. Kompreneble tala milito finis per facila vinko. La dukii Schleswig-Holstein divenis kondominio Prusiana ed Austriana. La duesma fazo esis eskartar Austria de la povo en Germania. Nome, itaepoke multa homi pensis ke la uniono di Germania povis facesar nur sub la dominaco dil imperiestro di Austria, ma la Prusiani tote ne deziris ico, nam li volis imperar e nule submisesar a ti quin li opinionis kun desprizo esar la dekadanta Austriani. Itaque Bismarck konvinkabis Austria implikesar en komuna milital entraprezo por, pose, trovar motivo por atakar Austria, nome intencite la relati inter Prusia ed Austria koncerne la dukii esis mala ed ico finis per konflikto en 1866 inter ita du povoza landi. Pro la supereso dil armeo Prusiana, la Prusiani obtenis tre brilanta vinko lor la batalio di Königgrätz, malgre la fakto ke la sud-Germana Stati kombatis kom federiti ye la latero di Austria. La rejo e la militisti volis lore anexar importanta parto de la Austriana teritorio, ma la reflektema e genioza Bismarck refuzis kun granda rezolvemeso, nome il ja projetis milito kontre Francia e, tale, ne bezonis enemika Austria qua povabus atakar Prusia e koaktar ita lando kombatar an du fronti. Il nur impozis ad Austria renuncar esar parto dil Germana federuro e tale ne plus esis konkurencanto a Prusia por unionar Germania.
La motivi pri la milito kontre Francia esis simpla, Bismarck ipsa en lua memoraji-libro explikis la pro quo di lua ago, nome la Germani povis, segun Bismarck, nur per komuna iraco aceptar kombatar kune ed unionesar. Violentoza jurnalaro-kampanio kontre Francia komencis lore en la Germana landi por preparar li a la lukto komuna. La fortuno (por Bismarck) e desfortuno (por Francia) esis ke ca laste dicita lando esis guvernata da imperiestro (Napoleon III) tam stulta kam Bismarck esis inteligenta. Il e lua proximi ne intelektis la insidio quan Bismarck preparis kontre Francia. Bismarck ipsa preparis sorgoze omno sen lasar irga spaco por la hazardo.Il signatis sekreta federo-kontrati kun la sud-Germana rejii kontre eventuala atakanto. Pose, il savigis komence dil yaro 1870 ke la kandidateso di membro dil familio Hohenzollern a la lore
vakanta trono di Hispania aceptesis. Ico produktis granda emoco en Francia, nam on timis la rezurekto dil Imperio di Karolus V, (1520-1558) kande Francia esis presata inter Hispania e Germania ed en milit-kazo mustis kombatar an du fronti. Pro la forta reakto da Francia, la princo Hohenzollern renuncis, ma la frajila guvernerio di Napoleon III, olqua pro grava problemi interna vacilis, kredis ke nur granda vinko diplomacal o militistal povus salvar ol. La ambasadisto Franca, s-ro Benedetti, insistis, che la rejo di Prusia, lore en kuracloko en la urbo Ems, pri la renunco da le Hohenzollern a la trono di Hispania; la rejo respondis polite ke ico esis ja aranjita afero e ke lu ne bezonis agar plusa deklaro. Bismarck profitis la okaziono por modifikar la depesho transmisita por la ambasadisto talgrade ke ol semblis esar ofensanta. Eventis to quon Bismarck deziris, nome Francia deklaris milito a Prusia, tale asumante koram Europa la responsiveso dil eruptigo di milito. Komplete indignigita la sud-Germana Stati sustenis Prusia, cetere konforme a lia federo-kontrato kun ica nord-Germana lando. La Germani esis bone preparita a ta milito, kontre ke la Franca armeo esis, kompare, en kaosatra stando. On devas adjuntar ke, ne nur la Germani havis plu bona armeo, ma anke ye la Franca latero esis multa trahizeri (la maxim famoza de li esas Bazaine) qui tre faciligis la tasko a li. Francia desvinkis rapide e mustis cedar la teritorio Alzacia-Lotringia ed anke pagar tre forta militindemno por obtenar la liberigo di lua teritorio. La Germana Duesma Imperio esabis proklamita en Versailles ye la 18ma di januaro 1871 e, kompreneble, la Germana Imperiestro esis la rejo di Prusia Wilhelm I-ma. Tale Bismarck sucesis facar la Uniono di Germania kontre ke omna antea probi faliabis. Ed anke ico esis la komenco di to quon, plu tarde (1945), la Germana skriptisto Thomas Mann qualifikis kom «Das unheilige deutsche Reich preussischer Nation“ quan on povas tradukar aproxime per : „La funesta Germana Imperio dil Prusiana Naciono“. Thomas Mann pensis precipue pri la militarismo quan la dominacanta kasto di Prusia impozabis a la tota naciono Germana ed a la anciena titulo dil Unesma Imperio Germana: «Heiliges Römisches Reich deutscher Nation» (Santa Romana Imperio dil Germana Naciono).
On povas astonesar pri la fakto ke Bismarck esis tre moderata, nome il postulis nur Alzacia-Lotringia (14.000 km2), kontre ke pos la Unesma Mondomilito Germania perdis 70.000 km2. Semblas a me, ke esis bona motivo por co, nome se Bismarck esabus plu postulema la milito povabus divenar vera milito nacional e la Franci implikar lia omna forci en la kombato, e tala militon Bismarck ne esis certa ganar. Ma, mem en kazo di Germana vinko, Francia cakaze esabus komplete devastita e ne havus la apteso pagar forta milit-indemno. Or, Bismarck bezonis ita pekunio, nam il mustis multege pruntar che granda financisti internaciona por formacigar la maxim bon armeo dil mondo, por pagar la hezitema sud-Germana Stati en la skopo ke li aceptez l’unigo di Germania sub la ceptro e la dominaco dil rejo di Prusia ed anke por pagar la spionanti e la trahizeri en Francia. Richa Francia, e, pro la kurtatempe durinta milito, ne ja multe sufrinta, esis preferinda a lu por obtenar la necesa indemno. Tamen, il konciis ke ico en perspektivo di min o plu longa tempo esis nesuficanta, nome por la sekureso di Germania duesma milito kun multe plu severa pacokondicioni por igar Francia nedanjeroza esis necesa. Taskope, il entraprezis politiko di federigo por protektar Germania. Ilu do signatis kontrati kun Rusia ed Austria - Hungaria. Tamen ico ne esis suficanta e tala federuro esis nestabila, nam la relati inter Austria- Hungaria e Rusia ne esis tre bona. Por cernar Francia, Bismarck bezonabus anke federuro kun Hispania e Britania. Koncerne la relati kun Hispania ni savas nulo, ma adminime segun semblo, il obtenis neutreso favoroza. Ma, pro nediskreta paroli da admiralo Tirpitz (ye la komenco dil XXma yarcento) ni savas ke kontakti eventis kun Britania ma ne abutis e ne povis abutar.
Hike me devas apertar parentezo, nome en 1815 pos la Napoleonala militi, malgre la odii e rankori di multa Europana Stati kontre ol, Francia
rihavis preske la sama frontiero kam en 1789, ante la revoluciono. Ol perdis nur kelka urbi e mikra teritorii, kontre ke pos du mondo-militi, Germania dum la XXma yarcento perdis un triimo de lua teritorio. La motivo di ta indulgo por Francia? La Angli, qui dum la Napoleonala periodo esis la maxim akra adversi di Francia, defensis energioze ica lando lor la paco - kontrato di 1815. Me konjektas ke, lore, la tre inteligenta diplomacisto Franca, Talleyrand, propozis kontrato sekreta a la Angli, olqua divenigis Francia vasala lando di Britania, nome ol adoptus la liberala sistemo ekonomial di Anglia por favorizar la kambii komercial, e, kaze di litijo inter amba landi, Francia sempre cedus a Britania ed ol
reprezentus (diskrete) la interesti Britaniana sur la Europana kontinento.
Danke ica kontrato, Francia salvesis en 1815. Certe, on povas dicar a me, ke ne esas traco di tala kontrato, ma sekreta kontrato esas facita por precize restar sekreta. Omnakaze, mem se mea supozo icarelate esas nejusta, restas la fakto ke depos 1815 Francia egardis sempre la interesti di Britania plu kam le lua propra e divenis evidente e fakte vere vasala lando di Britania.
Kande Bismarck propozis federo a Britania, la Britaniani nule esis enemika, ma li volis la sama garantiaji quin li havis kun Francia. Kompreneble, vinkanta e fiera Germania dil yari 1870ma ne povis aceptar la sama kondicioni kam olti quin vinkita Francia en 1815 aceptabis gratitudoze. Do, Anglia ne divenis membro di lua federuro, olqua tale esis tre klaudikanta e poke utila, nam Austria-Hungaria e Rusia esis fora de Francia e ne povis helpar tre efikive la Duesma Imperio dil historio Germana. Tamen, Bismarck esis koncianta pri la importo dil Angleparolanta mondo, nome ulfoye jurnalisto questionis lu: - «Quon vu
opinionas esar la maxim importanta fakto di nia epoko?», lore Bismarck respondis: - «Die Tatsache, dass Amerika Englisch spricht» (La fakto ke Usa parolas Angle). Malgre omno, il esforcis flegar bona relati ad Anglia. Pro ke la milito nemulte devastabis ol, Francia restauresis rapide. E la lora guvernerio rikreis armeo, qua esis same forta kam olta di Germania. La Germana militisti komencis emoceskar e generalo von Moltke demandis a Bismarck entraprezar preventiva milito kontre Francia. Ico esis ideala situeso por ke Francia cesez definitive esar minaco a Germania. Ma Bismarck esis prudenta, il memoris ke ye la fino dil milito di 1870-1871 la Europana landi, qui komence esis favoroza a Prusia esis multe min amika ye la milito-fino. Il do komencigis jurnalaro-kampanio kontre Francia per famoza artiklo en la jurnalo POST di qua la titulo esis: «Ist Krieg in Sicht?» (Kad milito en perspektivo?). Di Francia la guvernanti emoceskis ed intervenigis la guvernerii di London und Sankt-Petersburg kun qui li flegis bona relati. Ita guvernerii sustenis Francia e Bismarck intelektis ke to quon lu timis, nome Europana milito kontre Germania, povus divenar realajo. Tre deskontenta, il renuncis lua milito - projeto. Tamen, ulagrade, il obtenabis granda vinko, nome la Franci, qui antee volis revancho kontre Germania, mustis dicar publike a lia Europana parteneri, ke li esis pacema e deziris paco ed ico implikis Francia por renuncar revancho-milito. Ma Bismarck ne egardis ico e pro ke la Franca guvernerio, oficale republiko, esis fakte direktita da monarkiisti, il agis desube omnamaniere por eliminar la Franca monarkiisti de la povo e remplasigar li per autentika republikani. Ultree, il pensis ke en monarkiala Europa, republikana guvernerio esus izolita e sen federiti. Lua agado esis plene sucesoza ed il obtenis to quon lu deziris. Tamen, il ignoris o nesavis la fakto ke Francia esis vasala lando di Anglia, e, konseque mem kom republiko ne esis komplete izolita. Fakte, ica ago di
blinda odio kontre l’adverso esis granda folajo en perspektivo di longa tempo. Nome, se Francia ridivenabus monarkio, ol agabus omnamaniere por impedar la unesma mondomilito (la Franca monarkiisti havis tre bona relati a la Austriani), e se la milito ne povabus evitesar, adminime la Franca monarkiisti esforcabus salvar, lor la paco-kontrato, la monarkii di Mez- Europa. Per tala ago Bismarck agis kontre lua propra partiso. Ica reakto esis stranja che tante genioza e reflektema persono ma la blinda odio quan lu havis kontre Francia e la Franci impedis lu, cakaze, agar e reflektar sencoze.
Il esis tante obsedata per Francia e per posibla revancho-milito di ca lando, ke il refuzis dum longa tempo konquestar kolonii por Germania kontre ke il kurajigis la republikana guvernerio Franca entraprezar koloniala aventuri qui desproximigus la Franci de Europa. Or, la Germana industriisti deziris e bezonis koloniala merkati, Bismarck fine cedis, ma ja la maxim interesiva teritorii kaptesis da Anglia e Francia ed ico produktis frustro-sentimento che la Germani, olqua plu tarde esis kontributonta a la milit-eniro di Germania.
Cetere, la relati inter Austria - Hungaria e Rusia desamelioreskis konstante e lo esis desfacila a Bismarck mantenar la konkordo inter li. Fine, Bismarck, desproximeskis de Rusia pro ke Germania ne povis abandonar lua proxima e frata Germana lando Austria.
Pos kelka yari kalma kun la Franca guvernerio republikana, la Franca nacionalisti, qui esis furioza ne havir revancho-milito, sucesis per intrigi promocigar aventurema militisto, generalo Boulanger, kom ministro pri Militaferi, en 1886. Ico esis perfekta absurdajo, nam pro lua febla demografio, Francia sola havis nula chanco ganar milito kontre Germania. Bismarck tamen desquieteskis (o fingis desquiesteskar) e pronuncis diskurso koram la Reichstag ube lu dicis la frazo famoza: «Ni, Germani, timas nur Deo e nulo altra en la mondo». Il obtenis kredito por plufortigar l’armeo e, balde, ye la 20ma di aprilo 1887, eventis incidento qua povabus duktar a milito inter Francia e Germania. Franca spionanto de Alzaciana origino e komisario di polico, nomata Schnaebele, qua intrigis sur Germana teritorio segun imperi da general Boulanger, advokesis da Germana kolegi por konversado. La afero esas konfuza, nam esas desfacila intelektar pro quo spionanto respondis a tala invito. La Germani kaptis lu, kande lu esis ankore sur Franca teritorio. Ico produktis granda skandalo e giganta indigno-klamo en Francia. La nacionalista deputiti volis quika milito kontre Germania, ma la Franca guvernerio rezistis, nam ol tro bone memoris la dizastro di 1870 e lu opozis judiciala argumenti a Bismarck. La afero tranis longatempe sen abutar a milito. Ico esis kontrea a la esperi da Bismarck, nam Francia deklarinte milito a Germania por salvar spionanto esabus sen irga federito en Europa e la rezulto di tala milito esabus definitive plufebligo di ca adversa lando. Fine, la guvernerio Rusa, probable instigata da Britania, savigis da Bismarck, ke lu konsideris la situeso en Europa kom desquietiganta. Bismarck, quik intelektis la mesajo,e pro ke il ne volis Europana milito kontre sua lando ilu liberigis Schnaebele. Ico esis definitiva falio pri lua volo plufebligar Francia ye la grado ube ol ne plus esus danjero a Germania. Il anke bone konciis, ke lando jacanta en Mez-Europa devis esar tre prudenta pri lua internaciona relati.
Regretinde, lua sucedanti, pose, ne plus havis tala sagaceso. E precize la tempo di Bismarck esis balde finonta, nome la olda imperiestro Wilhelm I-ma mortis ye la komenco dil yaro 1888, lua sucedanto Friedrich III regnis nur dum tri monati e mortis pro kancero, il remplasesis da lua filiulo Wilhelm II. On multe redaktis pri Wilhelm II, ofte enemike, ma ica yuna imperiestro (il evis 29 yari en 1888) esis inteligenta e volis havar bona relati kun Anglia e Francia (il esis la nepoto di rejino Victoria di Anglia). Il ne konkordis kun Bismarck, nam tro granda fosato generacional separis li. La fera kancelero (surnomo di Bismarck) koaktesis demisionar en 1890. Tale finis la guverno-epoko di la viro qua realigis la uniono di Germania. Il esis tre sagaca e prudenta persono, qua entraprezis milito nur kande il esis preske certa pri la suceso di lua entraprezo. Tamen on povas reprochar a lu, ke il tro ofte praktikis la diplomaco dil pugno-frapo sur la tablo, qua esis esonta tre mala exemplo por lua sucedonti min prudenta ed habila kam lu. Me reprochas anke a lu ilua quaze morbala odio a Francia, kontre ke il ne intelektis justatempe ke la vera adverso di Germania por la venonta tempo esis Anglia e Francia esis nun nur figuranto. Ma nek il, nek lua sucedonti ne volis admisar ico. Til 1914… Altra mala punto por il; ilu ne volis, quale agis lore altra Europana landi, konquestar kolonii. Certe, ico esabus tote justa por pacema e tranquila lando ne vizanta havar prestijo, ma lando dinamismoza ed expansema quale lora Germania bezonis transmara teritorii por lua ekonomio. La fakto, ke, pro Bismarck,la Germani erste tro tarde komencis tala politiko ed obtenis nur la restaji quin la altra potenta landi ne kaptabis, esis tre frustranta por la Germani e, plu tarde,instigis li obtenar tala teritorii altramaniere, tale tensigante la situeso en Europa e kontributante al milito-explozo.
La yuna imperiestro komencis politiko nomizita «Der neue Kurs» (La nova direciono). Quale me ja skribis, il deziris bona relati kun Anglia e Francia.
Pro quo ne eventis tale? Kad il volis aludar ico, plu tarde kande il esis exilita oldulo, e ke lu dicis: «me tro askoltis la altri e ne suficante sucesis impozar mea volo», nome la nobela kasto militistal guvernanta Germania esis nacionalista e ‘xenofobioza’ tilextreme e volis precipue plufortigar e kreskigar Germania sen tro egardar altra landi. Dume, en la direktanta medii di Anglia (politiko, ekonomio, armeo), on sempre plu divenis anxioza pri la kreskanta povo, omnarelate, di Germania e libro titulizita «Made in Germany» avertante pri ca minacanta konkurencanto, havis granda vendo-suceso che la reprezentanti di ta medii. Pro ke la relati inter Austria e Rusia esis mala e ke ja quik de la tempo di Bismarck, Germania selektabis la partiso di Austria, la relati inter Rusia e Germania desamelioreskis. E pos Bismarck la diplomaco di Germania divenis tre plumpa. Ico esis granda chanco por la adversi dil Germani. La agenti di Anglia esis tre aktiva e, balde, en 1893, danke lia interveno, Francia e Rusia federis su. Me ne savas quale Bismarck lore reaktis, nam tala federuro sempre esabis lua maxim granda koshmaro, ma la cetera Germani ne tro desquieteskis. Juste. La Rusi ne esis Germanodianta e la Franci lore kun la ministro pri Exterlandana Aferi, Gabriel Hanotaux, deziris diskreta pluproximesko diplomacal a Germania, me skribas diskreta pro ke la vunduro produktita per la perdo di Alzacia-Lotringia ne ja komplete cikatreskis. Ma la reprezentanti di la kasto guvernante Germania volis quika e senrestrikta agnosko di lo eventinta e savigis ke li ne esis interesata per hezitanta rikoncilio. Ka vera amelioro dil Germana-Franca relati esis posibla ? On havas la respondo per la krizo di Fashoda (1898) inter Francia ed Anglia. Militistal exploranto Franca kapitano Marchand entraprezas expediciono a Fashoda, olqua esas teritorio dezirata e bezonata da Anglia en Sudan. Pos la arivo dil Franci en ca teritorio eruptas krizo inter ita amba landi. Por evitar milito kun Anglia, la Franci, qui ja ne havas Germania kom amika lando, cedas. On darfas pensar anke ke ica renunco esis la rezulto dil vasaleso, depos 1815, di Francia a Britania.
La iraco nacionalista en Francia esis granda, ico produktis generala indignoklamo e lore granda majoritato de Franci penseskis, ke, forsan on devus rikonciliar su kun Germania e definitive aceptar la perdo di Alzacia-Lotringia, nome on havis nekontebla nombro de militi kontre Anglia e perdabis imperii pro ta lando (Nord-Amerika, India), dum ke, kontre Germania esabis nur un milito (1870) e la perdo di nur un provinco. Ka cafoye la Germani aceptus l’ofro dal Franci ? Dum longa tempo, me pozis a me la questiono pro quo ico ne abutabis a Germana-Franca federuro, nam me ne trovis expliko pri co en la libri pri historio. Fine, uladie, per trovar e lektar anciena libro pri historio, me havis la respondo, nome Gabriel Hanotaux, qua esis ministro pri Exterlandana Aferi favoroza a bona relati kun Germania remplasigesis subite che lua ofico da Théophile Delcassé, ilqua esis fanatika nacionalisto ed agento di Anglia. Evidente, la partiso di Anglia esis tre forta en Francia ed havis la moyeni chanjigar la ministri.
Tale sen kulpo ye la latero dil Germani nek dil Franca populo, rikoncilio ne esis posibla e ne povis abutar pro la streta ligili di Francia ad Anglia.
Tamen, la situeso esis tre tensita inter la Franci ed Anglia, nome la Boer-milito en Sud-Afrika riecitis la enemikeso kontre la Britaniani e lor la sedicio di le «Boxer» en Chinia, dum 1900, Franci e Germani kombatis sucesoze kune por liberigar la diplomacisti Europana en Beijing (Pekino) siejita da le «Boxer». Evidenteskis ke la Germani e la Franci povis tre bone kombatar kune ed esar federiti. La rezulto esis ke, dum kelka yari, onu ne plus celebris la Sedantag, olqua esis mi-oficala festo nacional en Germania celebranta la desvinko dil Franca trupi en Sedan (1870). La membri dil guvernanta klaso en Britania komencis esar tre anxioza, nam Franca-Germana rikoncilio povus klozar la pordo dil kontinento a lia lando e plufortigar lia danjeroza konkurencanto Germania. Lore, la Angli rezolvis negociar direte kun Germania e facis omna posibla propozi avantajoza a ta lando. Nur, li postulis ke la Germana navaro ne egalesez olta di Britania, nam ico esis principo netushebla che la Angli, ke nula navaro en la mondo esez tam potenta – o plu potenta – kam la lia. Desfortunoze, malgre omna averti, admiralo Tirpitz, ilqua havis la favoro di imperiestro Wilhelm II, refuzis omna konsento-posibleso carelate. Il esis fanatika nacionalisto e la imperiestro, qua esis la nepoto di rejino Victoria, e konseque anke parte Anglo (la Angla esis lua duesma matrala linguo) savis tre bone l’importo di potenta navaro por expansema lando ed il ipsa tre interesesis pri omno koncernanta la maro. Malgre omna ofri oportuna dal Angli pri altra temi gentlemen’s agreement ne esis posibla. Simila negocio, ja eventabis kun Bismarck, nam Tirpitz aludis ico, ma dum la tempo di Wilhelm II, la Angli esis plu jeneroza a la Germani. Vane.
La rejo di Anglia tatempe, Edward VII, dum privata konverso deklaris: «Lando, qua ne aceptas havar navaro min forta kam olta di Britania devas
irgakuste kombatesar e mem aplastesar». On povas dicar, ke, pro la refuzo da admiralo Tirpitz e lua influo a la imperiestro, la milito kontre Germania esis ja de ante deklarita da Anglia. Ma oportis krear oportuna cirkonstanci por komencar la konflikto en maxim bona kondicioni.Unesme lo esis tre importanta retrovenigar Francia a submiso ed obedio ad Anglia, sen ke ica suzereneso esez tro evidenta. Nome, se Britania havis la maxim bona e potenta navaro dil mondo, ol ne havis vere infantrio, kontre ke Francia havis tala armeo apta opozesar a Germania.
Edward VII, konseque entraprezis vizito ofical a Francia en 1903. La acepto da la habitantaro, qua memoris ankore tre bone Fashoda e la Boer-milito esis glaciala e tilextreme deskordiala. La guvernerio dil republiko, lore, uzis tre anciena artifico, lu venigis aktori e pagata personi de tota Francia por aplaudar e bonvenigar la Britaniana suvereno, ed ico kredigis ke la rejo di Anglia esabis apta seduktar la Franci e modifikar lia opiniono relate Anglia. La aspekto di la relati Angla-Franca esis salvita. Quik signatesis la Entente Cordiale, olqua mem se ol ne esis explicita federuro, tamen asociis strete amba landi.
En Germania, on esis konsternita, la maxim mala koshmaro di Bismarck, esis nun realajo. Kad la «fera kancelero» esabus kapabla evitar tala situeso se il esabus ankore vivanta ? En 1904 komencis milito inter Rusia e Japonia, e pro ke, dum la printempo di 1905, Rusia ne standis bone e komencis perdar la milito, la pangermanisti (alldeutschen, Germane) judikis ke l’instanto esis oportuna por agar. Li agis forta presuri a la imperiestro, ilqua, malgre lua deklari grandioza esis prefere pacema, por ke il defiez Francia, nam ica lando konsideresis kom la febla katenringo dil embrionatra federuro Angla-Franca-Rusa. La imperiestro do desembarkis en Marokana urbo e proklamis la yuro di Germania komercar libere ibe e defensar la nedependanteso di Maroko. Kompreneble, il esis tre sucesoza e la lokala turbi aklamis lu. Ico esis stroko kontre Francia, nam interkonsente, kun altra povoza landi di Europa (Britania, Hispania ed Italia), ol yurizesis extensor lua influo sur granda parto de la Marokana teritorio. Esis milito-minaco e la Germani savigis ke se la Franci deziris salvar la paco, li mustis sakrifikar Théophile Delcassé kom ministro pri Exterlandana Aferi. Lo esas desfacila judikar ica postulo, nam la Germani esis justa, nome Théophile Delcassé esis danjeroza viro, agento di Anglia, ed agis omnamaniere por kontreagar Germania omnaloke ube ico esis posibla. Ma, altralatere, nulatempe antee onu vidis tala ultimato, nome, ke lando postulez la revoko di ministro di adversa lando por evitar milito. La Franci, qui timis riskoza aventuro militistal kontre Germania, aceptis, e per la mediaco da Anglia rezolvesis ke per internaciona konfero en Algeciras establisesez la rolo dil diversa landi koncernata. Danke la Angla diplomacistaro (qua mem intervenigis la Usani), ita konfero esis suceso diplomacal por Francia e falio por Germania. La temerara pangermanisti duktabis lia imperiestro a kontreproduktiva misago. Me ne povas anke impedesar pensar, ke, se Bismarck entraprezabus justatempe koloniala politiko digna de Germania, tala evento ne bezonabus ‘okurar’, nam la Germani reaktis tale parte pro ke li esis frustrita ne posedar la imperio kolonial, quan lia dinamismo ed entraprezemeso igis necesa a li.
Tamen, mem la militistal kasto, lore guvernanta Germania, ne deziris irgakuste generala milito, en 1908 grava krizo havis loko en Mez-Europa pro l’anexo di Bosnia-Hercegovina da Austria, nam Serbia asertis ke ita regiono esis Serba provinco e devis atribuesar ad ol. Lu havis la simpatio di Rusia, olqua volis esar la protektanto dil Slava landi. Lore, la Germani mediacis e negociis tante habile per informar ed implikar anke la west-Europana landi (ed anke Francia) ke la paco salvesis. Malgre lia deziro abatar la danjeroza konkurencanto Germana, la Angli ne povis entraprezar milito kontre lu, nam li ne havis la necesa instrumenti militistal en ca skopo e Francia timis kombatar kontre lando (Germania), qua havis 25 milion habitanti plusa kam ol (Germania: 65 milion habitanti, Francia: 40 milion habitanti). Ultre lo, quale me ja skribis supre, Germania, mem kun atakema direktanta kasto, ne deziris irgakuste milito. La Britaniana eminentaro politikal trovis solvuro: kom konsequo di la revoluciono-probo en Rusia dum 1905, generala revolto-etoso aparabis che la laborista klaso en Europa, lore la Britaniana sekreta servi organizis manifesti revolucionera sur la kontinento. Francia, quan la Angli bezonis en lia federuro, esis indulgata e la manifesti ibe esis mikra e sensignifika.
Ma en Germania, en 1910, ube esis forta opozo di la simpla populani a la
dominacanta kasto, ita manifesti havis nekredebla ampleso; en omna granda urbi Germana esis tre multanombra manifestanti kontre la militarismo, por la paco e plu multa demokratio. La jurnali di ta epoko raportas ke ja nur en Berlin esis 300.000 manifestanti (probable plu multe en la realeso) e la tota lando esis agitata per ita sedicio. Me volas pluse dicar, ke, kande on redaktas ulo pri la historio di Germania itaepoke, onu aludas la nacionalismo e la militarismo, onu tro ofte oblivias ke esis tre forta kontrea tendenci e ke se la Germana populo esabus mastro pri lua fato, on darfas supozar ke ol esabus prefere pacema e demokrata. Ma, kom konsequo di ta eventi, la membri dil kasto militistal pavoreskis e kom remediilo a tala situeso, li pensis pri la bon anciena recepto di Bismarck, nome entraprezar milito kontre Francia. En 1911, li rikomencigis duesma Maroko-krizo, cafoye la milito semblis esar tre proxima; la guvernerio Franca, qua volis irgakuste evitar ol, sendis a
Berlin lua maxim inteligenta ed habila politikisto e diplomacisto, Joseph
Caillaux. Ma la milito semblis preske neevitebla, kande, subite, la Britaniani intervenis e minacis kombatar la Germani an la latero dil Franci. La Germana guvernerio, tainstante divenis plu prudenta, e la Angli mediacis inter la Germani e la Franci. Ici laste dicita mustis, por salvar la paco, cedar parto di Kongolando posedata da li. La rezulto esis iraco-explozo en Francia, pro ke ica lando perdabis teritorio dum pacotempo, sen desvinko militistal. La Germani anke esis deceptita e furioza pro ke li expektabis plu granda avantaji. De nun la Angli obtenabis to quon li deziris, nome la Franci quik de ta tempo esis tante iracoza e diveninta odioza a la Germani, ke li esis pronta a milito kontre Germania e mem lego votesis, qua irigis til tri yari la duro dil milit-servo. Lia-latere, la Germani kredis ke la facanto di omna intrigi kontre Germania esis Francia, e tre enemika jurnalaro-kampanio kontre ca laste dicita lando komencis en Germania. Cetere, en Francia la situeso esis exakte la sama e la jurnalaro agis anke simile. Negociado tamen ankore
eventis inter Germania ed Anglia, por mantenar la paco, e la Britaniani sendis altaranga maristo, Lord Haldane, ilqua esis Germanamika en la skopo negociar kontrato pri la navaro e la milit-navi. Ma esis tro granda desfido inter amba partisi, e mem Germano, konservema deputito, nomata von Heydebrand, klamis en la Reichstag dum lucidesofulmino : „Ni nun savas qua esas la vera enemiko!». Fine ita lastega kontakti ne abutis.
Nun, pro ke la Angli savis ke la Franci esis rezolvita a milito, la aferi iris rapide. En 1912-1913 eventis armizita konflikto en la Balkaniana landi kontre Turkia (federito di Germania), por precize plufebligar ita laste dicita lando, danke la intrigi e laboro dal Angla sekreta servi (Intelligence service). Pos la sucesoza rezulto di ta entraprezo, la Franca sekreta servi liafoye, quik de la fino dil yaro 1913, helpis Serba konspiranti preparar atento en la skopo ocidar la tronheredonto di Austria- Hungaria, arkiduko Franz-Ferdinand, por produktar milito implikanta Germania. La Germana sekreta servi, qui esis ecelanta, informesis pri l’afero, ma pro ke en Germania on deziris anke milito, li ne savigis ico dal Austriani.
Dum la printempo 1914, jurnalaro-kampanio komencis en Francia kontre Joseph Caillaux pri qua on supozis ke il impedabis la milito en 1911. Ica jurnalaro-kampanio, organizita dal nacionalisti, esis tre violentoza ed atakis il en lua privata vivo. Ilua spozino anke implikesis en ita kampanio pro ke elua letri sendita a lua spozulo, kande el esis lore nur lua amoratino, publikigesis. El demandis rendevuo a s-ro Gaston Calmette, direktisto dil jurnalo LE FIGARO, ube la ataki kontre el ed elua spozulo redaktesis. Ye la 16ma di marto 1914, el pafis kontakte per revolvero kontre Calmette, qua poka tempo pose mortis. Ico esis granda skandalo, ma s-ino Caillaux povis tante bone justifikesar pro la ataki kontre la honoro di elua spozo e kontre el ipsa, ke, kurtatempe ante la milit-erupto el absolvesis. Tamen, tale, la nacionalisti e la agenti di Britania obtenabis to quon li volis, nam pro ca afero e proceso, Joseph Caillaux ne plus povis plear irga rolo dum longa tempo en la Franca politiko e la armizita konflikto esis nun neevitebla e neimpedebla.
Me ne tro insistos pri la atento di Sarajevo e lua konsequi. Imperiestro Wilhelm II esis tre hezitema e manipulata dal militisti e pangermanisti. Il konciis ke milito esus katastrofo e grandega danjero, ma, altralatere, il ne povis abandonar Austria-Hungaria, olqua esis la unika federito fidinda di Germania. La Germani probis omnamaniere, adminime agar por ke la Rusi ne partoprenez la milito e la ambasadisto di Germania en Sankt-Petersburg, komto de Pourtalès, esforcis til la lasta instanto mantenar kontakti, por evitar la konflikto, kun la autoritatozi di Rusia. Vane. La Rusi ne povis e ne volis abandonar Slava populo, nam, same kam en Germania esis pangermanisti, en Rusia esis panslavisti.
Se la Angli agabus aktive e propozabus lia mediaco, tre versimile la milito povabus ne eventar, ma pro komprenebla motivi (la milito esis insidio preparita da Anglia e, fine, anke da Francia kontre Germania) la Angli duris esar neaktiva.
La kombati komencis rapide an la westala fronto, mem ante la militodeklaro, nam la Germana generali opinionis ke rapida desvinko di Francia esis necesa por povar negociar oportuna paco. Ma pro ke la frontieri di Francia esis bone protektata, li mustis invadar Belgia, malgre la neutresokontrato garantianta la sekureso di ta lando. Lore, la skopo vizata dal Angli e Franci esis atingata, la Angla populo esis tante indignigita ke Anglia senfriste povis deklarar milito a Germania.
La Germani subite koncieskis ke lia vera adverso esis Anglia e ke la milito
an du fronti, kun potenta adversi, havis granda chanci perdesar. Li povabus savar lo, longatempe antee, ma pro, supozeble, rasista motivi li kredis ke lia fratala populo Germanal, la Angli, nulatempe facus ulo mala kontre li, kontre ke la Franci esante «welsche»-i povis esar nur perfida, ruzoza ed hipokrita atakanti. Li tante plu persuadesis pri co, pro ke la simpla Angla populani havis tre amikala sentimenti e relati a la Germani, e la Angla guvernanti profitis ca fakto por blindigar la Germani.
Esis quika odio-explozo kontre Britania en Germania, lor ica militodeklaro, ed on salutis su en la stradi per klami quale :»maledikata esez Anglia!» e Germana autoro Ernst Lissauer redaktis poemo tatempe famoza, titulizita «Hassgesang auf England» (Odiokanto pri Anglia) ube dicesis ke la Germani ne grantis importo a la Rusi ed a la Franci:»Lin ni ne amas, lin ni ne odias.»«Ni havas nur un enemiko: Anglia!». Plu tarde Germana generalo agnoskis dum la milito: «Francia esas la espado di Anglia en Europa».
Ico esis, ya, justa, ma pro quo la Germani ne volis apertar la okuli antee?
E, pro quo li ne aceptabis la tre oportuna propozi quin Anglia facis a li ye la frua komenco dil XXma yarcento? Certe, lo esis neyusta e nejusta, pos la unesma mondomilito, volar imputar a la nura Germani la responsiveso pri la militexplozo. Ma pro la akra militarismo di la direktanta kasto, pro la sempra ataki kontre Francia en kazo di problemo, olqui koaktis Francia refujar en streta federuro kun Anglia, li tre faciligis la intrigi di Britania kontre lia lando. On povas nur dicar ke esis du granda responsivi, ye egala nivelo, nome Anglia e Germania, ed anke lastatempe adjuntesis Francia. Ma Francia esis nur duesmaranga figuranto kompare a la potenta imperii Rusia e Britania, kontre ke la Germani kredis, o volis absolute kredar, dum tro longa tempo, ke ol esis la precipua aktoro.
(Ek Kuriero Internaciona n°3/2013)
Aucun commentaire:
Enregistrer un commentaire