BEANTA VUNDURO

150 yari pos lua erupto, la Separo-milito duras impregnar la mento dil Usani, inter qui esis mili de homi celebranta ita aniversario kun fiereso mixita kun tristeso e furio.

150 yari ante nun, ye la 12ma di aprilo 1861, eruptis en Usa la maxim sangoza milito di lua historio : 618.000 mortinti, plu kam un milion de grava vunditi, teritorio quarople de olta di Francia devastita. Ita buchado recevis, e mantenas, du diferanta nomi – un por singla partiso – ico pruvas ke ol separas ankore la menti. Segun la Nordana vinkinti, ico esis intercivitana milito. Or, nulo esas plu nejusta. La desvinkinta Sudo nulatempe volis kaptar Washington, modifikar la federala institucuri, impozar lua sociala e

politikala reguli. La maxim kara deziro dil Sudo esis pludurar vivar quale lu vivabis depos du yarcenti sub lua blanka suno, en la tropikala humideteso, l'ombro di lua magnolii, la sereneso di lua agri di kotono, di tabako e di sukro-kani. La Sudo havis civilizuro defensenda. Lo esas por olu ke lua filii iris a kombato. Pro desestimo, la Nordo konsideris li kom rebeli. Qua esas kulpoza ? La Sudo mustis reaktar kontre komercala strangulado volata da le «yankee», sucedo de legi vexanta, neyusta e dominacanta, la repetita violaco di Konstituco asertante ke singla Stato havas la yuro separar su de la Federuro. Ita yuron revendikis la Sudo lor teroriganta konflikto quan lu nomizis la «milito inter la Stati».

Lo esis ya lukto inter la du parti de la Usana kapruptilo. La peci situita en la Nordo interpretis la Konstituco segun maniero autoritatema, centraligema, koaktanta. Inverse, la peci situita en la Sudo interpretis segun maniero flexebla, regionalista e liberala la sama Konstituco. La fondinta Patri versimile deklarabus kom justa la Sudo : on darfis livar l'Uniono. La vorto carelate devas dicesar : separo. Parolesas pri la defio di dek-e-un Stati por prezervar lia suli, lia hemi, lia mori, lia koncienci – l'anmo dil Sudo, lua ebulianta e fiera sango, qua balde manifestesos ye la avana parto dil historiala ceno.

Fuorto Sumter

Un monato pos l'iro da Abraham Lincoln en la Blanka Domo dum marto 1861, omna regardi direktas su vers mikrega fuorto konstruktita ye la somito di insuleto izolita jacanta ye l'enireyo dil portuo di Charleston, en Sud-Carolina. Ol esas Fuorto Sumter. Nordana garnizono okupas ol , ico esas provokanta simbolo meze dil Sudana lando. De-ibe spricos la cintilo qua acendos la pulvero til la generala incendio. La Sudani siejas Fuorto Sumter, pose, ye la 12ma di aprilo 1861, fruamatine, li aspersas ol per obusi. La kanonpafado duros dum duadek-e-quar hori, produktos nur kelka vunditi ed abutos a la livro dil fuorto. Ico esas la maxim bona okaziono posibla a Lincoln por kredigar ke la Sudo esas la atakanto. Il mobilizas 75.000 viri. La milito komencas. Sequas mil dii de kombato, dek-e-sis decidigiva batalii, deko de febroza kampanii e, che la du partisi, ita flamifi di audaco, di kurajo, di heroeso qui parkovris la nemezureble granda honoragro dil vizajo di la granda militi. Granda quale olta di 1914-1918 por la Franci. Granda pro ke ol esas la unika qua havis kom agoloko lia propra teritorio. Dum aprilo 1865, la Sudo agnoskis la desvinko per la armi. Ma lu nulatempe aceptis la lego dil vinkanto. Ita asasinita libereso, pri qua plu kam sis million homi revabis, poslasis vunduro olqua nulatempe risaneskos. La Sudo cedis. La Sudo submisis su. La Sudo rieniris l'Uniono. Ma sub ita semblo, lu pluduris esar rebela – en lua mento, lua anmala fibri, lua esperi. E lua memoraji. Du monati ante la eventi di Fuorto Sumter, Jefferson Davis elektesis kom prezidanto dil Sudala Federuro. Il facis juro sur la gradi dil Kapitolo* di Montgomery, Alabama. Lo esis lore la triumfo dil fido, dil entuziasmo, dil euforio. La historio aceleresis.

Opoze a Lincoln, esis de nun Davis. Opoze a la Nordo, esis plu kam irgatempe antee la Sudo asemblita, havanta nacionala volo, e la percepto di komuna destino. Un yarcento e duimo plu tarde, dum pasinta februaro, la homi esis multa mili qui celebris ita evento kun fiereso mixita kun tristeso e furio. Opoze a la ipsa Kapitolo di Montgomery, la anciena fusili, la kostumi di la lora epoko, la Sudana standardo kun lua steli e la kruco di Santa-Andreas defilis tra la fumuro dil kanoni, la himno dil neperisiva Dixie, olqua kantas la dolceso di la vivo, la lando dil kotono e la bona anciena tempo. La parado duris dum plura hori. Ye la fino, ibea aktoro pleis la rolo di Davis e lektis la diskurseto quan ilca dicis olim : «Opoze a la forteso, la Sudo flarigos da lua adversi l'odoro dil pulvero. Lu defensos lua yuri. Nur lua yuri. Ma lua omna yuri.» Du monati pose, la kanonpafado di Fuorto Sumter montris tre videble ke la Sudo esis profunde konvikita pri la yusteso di lua skopo. Ye la pasinta 12ma di aprilo, ita fuorto, simbolo di neshanceligebla volo, invadesis dal turbi celebranta ica historiala memorajo e manifestanta fervoro. Quale en Montgomery. E quale ibe olim, adversa fanatiki furiis kontre la «nostalgiozi di la sklavismo».

Ka la sklaveso esis la kauzo di ca konflikto ?

La maxim revoltiganta trompo di lo «politically correct»-a koncernanta la Separo-milito ligesas al sklaveso. On injenias por kredigar dal Usani ke ol esas la unika kauzo di ca konflikto. Ico esas plusa mentio. Kande la unesma pafi kambiesis, la Stati dil Nordo kontenis deki de mili de sklavi. La sklaveso esis legala en Washington ed en 1857 – t.e. apene quar yari ante la komenco di la milito – la Suprega Korto di Usa riasertis ke la fakto posedar gehomi de nigra raso por submisigar li a konstanta laboro esas konstitucala yuro. Samepoke, deputiti dil Nordo propozis emendo ye la Konstituco, olqua precize definis ke la federala instanci havas nula povo por intervenar pri la sklaveso en la Stati ube lu existas. Kurte, onu ne mortigis 618.000 soldati por liberigar 4,5 million Nigri importacita de Afrika. La milito produktesis per la obstinego di Lincoln por irgakuste salvogardar l'Uniono. Po la preco di teroriganta sango-balno. Lincoln havas sua mauzoleo en Washington. Ol esas mem la maxim impresanta de omni. Multa memorinda frazi quin lu dicis grabesas ibe. Ma on serchus vane la maxim signifikanta de oli: «Se me povabus salvar l'Uniono sen liberigar mem un sklavo, lore me agabus lo.»

Segun artiklo publikigita en la jurnalo AF 2000 redaktita da Philippe Maine.

(Ek Kuriero Internaciona n° 4/2010)