LETRO AMUZIVA

Liselotte von der Pfalz esis la bofratino dil Sunrejo Ludovikus XIV (1638-1715)

"Saint Cloud ye la 19ma di marto 1693
Me ne povas askoltar prediko sen dormar e prediko esas vera opiumo por me. Me havis hike forta tusado e durabis esar dum tri nokti sen klozar la okuli. Lore subite me penseskis, ke me dormas en la kirko quik kande me audas prediko o monakini kantar. Me iris nemediate a monakeyo ube on esis predikonta. Apene la monakini komencabis kantar ke me dormeskis e duris dormar dum la tri hori dil deala servo ; ed ico repozis me tote bone. De ca fakto vu povas konstatar, kar amikino, ke me ne havas min multe kam vu la fortunoza benediko dormar en la kirko quale anke mea pasinta honorinda patro havis."

WILDE : ARTO E SUFRO

[Hike me prizentas interviuvo publikigita en royalista e bigota jurnalo. Malgre lua ideologiala orientizado, ica jurnalo transmisas tre simpatioza raporto pri Wilde e ne atakas lua homeosexualeso. La motivon onu saveskas dum lektar la fino di ca artiklo. La dicita texto omnakaze esas tre interesiva por lekteri havanta kurioza mento.]

La libreto publikigita dal Editerio Qui-suis-je ? WILDE esas mikra juvelo. Longatempe konsiderata kom espritozo neserioza havanta laxa mori sexual, Wilde hodie rideskovresas ; sub brileganta kuraso di estetikero e dandio, lu emocigas per lua humaneso kordiolaceranta, quan il revelas en De profundis e la Ballade di la geôle de Reading. L’autorino dil aludita verko, Danielle Guérin-Rose, esas vice-prezidanto dil societo Oscar Wilde e redaktistino di olua revuo Rue des Beaux-Arts. – C.R. – 

Questionanto Catherine Robinson – Per lua romano La portreto di Dorian Gray, Wilde produktas indigno-klamo de protesti pro ke il asertas privilejizar l’estetiko prefere kam l’etiko. Ka vu povas explikar a ni ilua koncepto pri arto ?

Autorino Danielle Guérin-Rose – Quik de la yari pasinta che la Trinity Collège di Dublin, Wilde komencas forjar lua koncepto artistal, sub l’influo da lua studio-direktanto, la veneracindo John Mahaffy, qua docas ad ilu prizar la civilizuro Greka. L’idealo Sokratal ibe instruktis ke la skopo dil vivo esas felicesar per la serchado di lo bona e di lo bela.

Lo esas en Oxford, tamen, ke Wilde kompletigos e rafinos lua edukado intelektal tra la docado da du de lua maestri, John Ruskin e Walter Pater. Amba esas laudanti di la beleso, ma segun maniero diferanta e preske opozata. Segun John Ruskin, quan Wilde adoptas kom konsilanto spiritala til lua renkontro kun Pater, l’estetiko ne povas esar sen l’etiko. Lua koncepto pri l’arto esas avan omno ligita a lo bona, t.e. ol esas tre etikala e sociala. Ruskin rekomendas filozofio luktanta kontre la maxim mala aspekti dil senfrene kreskanta industriigo e volas esar la championo dil plualtigo mentala di la laboranta klasi per l’edukado pri arto.
Lo esas dum la triesma lernoyaro, ke Wilde asistas la kursi da Walter Pater, ma ilu konocas e ja prizas lua libro Studies in the History of the Renaissance, quan il sempre nomizos lua „ora libro“. Pater esas, lu anke, erudito ed estetikero, ma ilua koncepto esas multe plu hedonista e sensuala. Segun il, la serchado por la sento e la juado, qui povas naskar per „ecito intelektal“ esas esencala. Kom adepto dil teorio „dil arto por la arto“, il rekomendas la personala realigo kom „la maxim importanta skopo di la vivo“. Lua docado esas revelo a Wilde, ilqua rikonocas en ol lua deziri maxim profunda. Lo esas la desklozo di su ipsa laudata da Pater, qua de nun esos lua credo. Sublimigar onua vivo til igar de ol artoverko esos la doktrino qua formacos la spino di Dorian Gray, olta quan Wilde ipsa esforcos praktikar, e malgre omno, til lua lasta vivosuflo.

Questionanto – Kande André Gide aludas „la frenezioza gusto dil vivo“ quan revelis a lu Oscar Wilde, quon signifikas ico ? Ka lia amikeso esis ulo altra kam nur intelektal ?

Autorino – Wilde renkontris Gide lor sejorno en Paris dum novembro 1891. Lo esas lua amiko Pierre Louÿs qua prizentis l’unu a l’altru en la kafeeyo di Harcourt, olqua jacis ye la Placo dil Sorbonne. Wilde ne atraktesas sensuale da Gide, ma ica yunulo evanta 22 yari (Wilde evas 36 yari) interesas ilu per lua inteligenteso e lua kulturo. Ed il presentas ke lu celas, sub lua severeso protestanta, sekreta febro, juado-deziro nekontentigita. Ilu esos ta qua revelos lu a su ipsa, per instigar lu asumar sua personaleso, vivar sua vivo intensamaniere, per transpozar ol a la feldo dil arto. Per ico Gide esos samatempe konquestata e perturbata pro ke Wilde splitigis lua omna certaji, pro ke il instigas lu existar plene, mem se ico esas danjeroza. Nefatigeble, il instigas lu rikonsiderar sua vivo ye la vidpunto di la libereso e di la fantazio, per koaktar lu senhalte konfrontar su kun su ipsa, transformar su e realigar su. Ico ne eventos senpene. Gide aturdita, facinita, e forsan amoroza („Wilde ! Wilde ! Wilde !“ tale lu skribis transverse en lua diario) ne plus savas ube lu esas mentale. „Depos Wilde, me existas nur tre poke“, lu skribas a lua amiko Paul Valéry, pos la departo da Oscar por retroirar a London. Wilde propozas a lu vivo exaltanta e terorigiva, di qua la extrema punto esos probable atingata lor l’aventuro sulfoza dil kafeeyo di Biskra, quar yari plu tarde, kande Gide devoras per la okuli la bela fluto-pleanto adolecanta sidanta proxim li, e ke Wilde susuras a lu ita parolo di proxeneto : „Dear, ka vu volas la yuna muzikisto ?“
Autorino - Oscar Wilde ne esis la subornero di Gide, ilqua ja travivabis aventuri homeosexual, ma il posturas kom inicianto e revelanto, quale esos lo, plu tarde, Ménalque, la persono kreita da Gide por la libro Les nourritures terrestres, ilqua esas la literatural sozio apene maskita di Oscar Wilde.

Questionanto – Oscar Wilde skribis a Gide ke la karcero „chanjis lu komplete“. Ka lore pro co il renegis lua vivo sexual e lua individualista etiko ?

Autorino – Lo ne esas ye la vidpunto dil mori sexual ke Oscar Wilde expresas su kande il deklaras ad André Gide ke la karcero chanjis lu komplete. Itadomene, il restis la sama e refuzas renegar su : „Poeto enkarcerigita pro amoro a la yunuli amoras la yunuli“, lu skribos a Robbie Ross. „Chanjir lua vivo-maniero esabus agnoskar ke la geyeso esas desnobla.“ Same il nule intencas renuncar lua individualista etiko. Wilde restas tiloste individualisto. Pro ke il esas fidela a la filozofio fundamental di lua existo, il reprochas a su ne lua konduto, ma trahizir lua individualismo per apelar a socio, quan il desestimas por agnoskar lu kom justa kontre markezo de Queensberry, patro di lua yun amorato, Bossie.“ La unika ago shaminda, nepardonebla e porsempre desestiminda di mea vivo esis renuncar mea principi til apelar a la helpo e protekto dil socio“, lu deklaras en De profundis, olqua esas la longa letro quan il skribas en la karcero.

La chanjo quan il aludas esas ye altra nivelo mental, nome olta di lua relato ad altri. Wilde, qua havis fola jenerozeso, nulatempe esis indiferenta a la altri. Ma, quale lu skribis en De profundis : „Me pleis esar flananto, dandio, viro segunmoda.“ Il plenigis lua vivo per plezuri. Enkarcere, il deskovras altra mondo, tote stranjera a lua vivosfero, ube il ne plus esas ulo. Por eskapar la desespero e la dementeso, lu mustas nur aceptar la sufro, submisar su ad ol kun humileso e trancendar ol por divenigar ol ulo nobla, e por ke ta sufro esez departo-punto a nova vivo.
Lo esas la kompato por la fato di lua kompanuli subisanta la sama desfortuno kam ilu, qua sustenos lu en ca espruvigo. En la fundo di lua celulo, il deskovros la sentimento di solidareso kun ti qui sufras. Lor lua liberigo, il skribos du longa letri a la jurnali por protestar kontre la nehumana traktado dil enkarcerigiti, e tote aparte olta dil yuna pueri. Il vidabis uli de li, teroranta ed hungranta, en Wandsworth ed en Reading, ed ico lacerabis a lu la kordio. Lo esas anke por atestar pri la harda
realeso dil enkarcerigo ke lu skribos lua splendida poemo, La Ballade de la Geôle de Reading. Camus asertos ke lo esis la deskovro di la sufro qua posibligis a Wilde „konoceskar la sekretaji dil arto“ e skribar „un de la maxim bela libri naskinta de la sufro di viro, De profundis.“

Questionanto – En lua indijanteso karceral, Wilde deskovris la Kristo. Ka vu povas dicar ulo konciza pri co ?

Autorino – Me ne savas kad on povas dicar ke Wilde deskovris la Kristo, o se il tote simple ritrovis lu. La relato di Wilde a la religio esas ya ambigua, ma il sempre atraktesis dal katolikismo, ed il aceptesis en la Eklezio Romana kurtatempe ante mortar. Lua religiala sucii ja trairas uli de lua poemi evanta de 1881. En Oxford, sub l’influo da un de lua amiki, Davis Hunter Blair, qua, cetere, divenos la superiora patro dil abadeyo di Dunfermline, Wilde esos preske konvertonta su (il esis de protestanta origino). En lua chambro tronsidis mikra statuo ek gipso reprezentanta la Virgino e portreto pri la papo. Ma lo esas fakte en la karcero ke Wilde turnos su vere a la Kristo. En la sufri dil Kristo, il trovas rifortigo kompense ad olti quin lu subisas. Lo esas la spiritala dimensiono marveloze homal di Jesu qua emocigas Wilde profunde. La Kristo esas fratulo en sufro, vexita, trahizita, qua subisis la kruela moko dal homi e la neflexebla hardeso di la lego, quale il ipsa subisis oli.

En la mentala okuli di Wilde, la Kristo esas poeto : la plaso dil Kristo, vere, esas inter la poeti, lu skribas. Lua tota vivo esas la maxim marveloza de omna poemi. Il esas la suprega artisto di qua la perfekteso e la personeso facinis la mondo dum la sucedo dil yarcenti, eceptala ento apta grantar a la pekanti ed a la desfavorati ita imaginiva simpatio, olqua, en la domeno dil arto, esas l’unika sekretajo dil kreado. Parpensante profunde pri ca temo, Wilde opinionas ke Jesu esas la suprega artisto, la unesma en la Historio qua lokizas tante alte l’anmo di la homo. La Kristo esas ta qua shokpulsas la reguli en totala libereso, olqua unionas la santo e la pekozo en lua amo senlimita. Lua etiko konsistas tote ek simpatio, juste to quo devus esar l’etiko, same kam lua yusteso esas tote poezial, juste to quo devus esar la yusteso. La nemezurebla mizerikordio dil Kristo purigas l’anmo di Wilde e pardonas ilua peki. Pro ke ta qua vivis inter la lepriki e mortis krucagita inter du furtisti ne povas esar a lu nepardonema judiciisto. Oportas irar a karcero por intelektar ico, Wilde skribas. Omnakaze, forsan lo valoras la peno irar a karcero.

(Interviuvo efektigita da CATHERINE ROBINSON e publikigita en la jurnalo PRESENT)

MATRO SHIPTON

[Matro Shipton esas la maxim famoza sorcistino e profetino Angla di omna tempi.]

La granda sorcistino Angla Matro Shipton

Matro Shipton (1488-1561) esis grandega sorcistino en lando ube omnatempe la sorcarto esis prosperanta e la sorcistini grande egardata e respektata e kelkafoye politikale influoza (nur pokega homi savas lo, ma la pasinta chefa ministrino di Anglia – Margaret Thatcher (1925-2013) - esis sorcistino tre altaranga). Notinda anke, ke ne nur la sorcarto e la sorcisti esas tre estimata en Anglia, ma anke la okultismo – diferante de la kontinentala landi – e la patriota sorcistini ed okultisti (inter li la alte iniciita framasoni) pleis tre importanta rolo por divenigar Anglia la maxim povoza e richa lando dil mondo dum la XVIIIma e XIXma yarcenti e por ganigar da ol omna militi quin ol entraprezis til nun. Por retrovenar a nia temo, Matro Shipton predicis plura eventi qui esis fasononta la mondo moderna. Yen mikra rezumo pri la vivo di un de la maxim granda profeti dil mondohistorio, qua porsempre markizis la historio Angla.
Ico, forsan, ne esas koincido, nome la profeti e la vizioneri sempre aparis dum la maxim konfuza e desquieta epoki, kande granda chanji eventis. ‚Itaque‘ dum tala periodo, lor bela nokto someral di 1488, yunino parturis nelegitima bebeo, en Yorkshire.
Lor lua nasko, Ursula Sondheil esis infirma, ma on esis balde parolonta pri elu kom profetino sub la nomo di Matro Shipton. El esis misformacita ma el havis ajila mento. Tale, elu lernabis lektar e skribar multe plu rapide kam la plu multa pueri samevanta. Ye 24 yari, elu spozigis karpentisto ordinara di qua la nomo esis Toby Shipton, di Spipton, proxim York. Lua reputeso kom klarvidantino frue difuzesis a tota Anglia e mem ad Europa. Plura centi de kurioza homi amaseskis cirkum elu ed askoltis tre atencoze lua sibilatra paroli.
La legendo asertas ke el naskis en la kaverni proxim la kastelo di Knaresborough. Tamen omna detali koncernanta la nasko e la ‚kindeso‘ di elta qua divenos Matro Shipton transmisesis de boko ad orelo dum plu kam 150 yari, tale nulu konocas la cirkonstanci reala cirkondanta lua unesma vivoyari.
To quon ni tamen savas, lo esas ke depos 1641, plu kam 50 verki redaktesis pri elu e ke lua historio markizis la kolektiva imaginado dum plura yarcenti. La nombroza raporti, kelkafoye piktita o mem brodita vidigas da ni la forta impreso agita da Matro Shipton a lua cirkumanti.
La historio, exemple, raportas ke yuna nobelo esabus veninta konsultar ica profetino por saveskar kande finus la vivo di lua patro. Ica yunulo bezonis pekunio e ne plus povis vartar por recevar lua heredajo.
Matro Shipton dicis nulo a lu. Ita yuna viro maladeskis kurtatempe pose. Itaque la patro di ca laste dicita venis luafoye konsultar Ursula, esperante ke el povus helpar lu por salvar ilua filiulo. Elu respondis :
„Ti qui pacientesas dum esperar la morto dil altri,
Venigas lia propra transpaso,
La tero quan ilu tante serchis, balde il surhavos,
La tero di lua fieracheso, en lua tombo…“
Balde pos la morto di ca yunulo, la novajo pri la cirkonstanci di lua transpaso e pri la predico da Ursula Shipton kreskigis la timo cirkondanta ita misterioza muliero. Ica pavoro sempre existis mem longatempe ante elua mariajo. Onu ya rakontas ke el developabis doti pri sorcado por venjar su kontre ti qui persekutis elu, kontre ilti ed elti qui mokis lua ledeso. Nome, plura personi rakontis ke el esis la „filiino dil diablo“, t.e. sangodurstanta sorcistino qua reprezentis danjero por elua vilajo e precipue por la infanti e pueri.
La nasko e la kindeso di Ursula Sondheil
Segun rumori, la matro di Ursula nomesis Agatha ed esis orfanino neinteligenta ed ociera. Elu preferis okazionala prostituco kam laborar kom menajistino o koquistino. La legendo dicas ke viro seduktis elu e ke lu konsentabis grantar ad elu ula komforto, kambie di sexuala avantaji. El do gravideskis de ca viro. La homi raportis ke ta viro esis tam kolda kam glacio, e ke lu ne semblis prizar ica gravideso.
Cetere, kande elu gravideskis, lua vicini postulis ke el persequesez pro prostituco koram la lokala judiciisti. El mustis esar tre kurajoza, nam el evis nur 15 yari kande el ed elua enorma ventro prizentesis a la judiciisto. La persequo abandonesis nam lua amoranto igabis gravida du plusa mulieri di la sama vilajo.
La legendo rakontas, ke el naskis ulaloke en la cirkumajo dil fluvio Nidd, dum varma julio-nokto, lor ke la tondro grondis. Ico eventis tote proxim anciena jaceyo ube l’aquo posedas mistika povi. Mikra Ursula komencis vivar en desfortunoza kondicioni. La akushistino, qua naskigis elu, raportabus ke ca bebeo esis enorma e misformacita.
La yuna matro esis povra, ma elua amoranto duris helpar elu por mantenesar en vivo. Nulu savas quale el agis, ma elu mem sucesis konvinkar sacerdoto baptar elua infanteto, malgre l’opozo da la lokani. Nome, lo esis tre rara, itaepoke, ke infanto nelegitime naskinta baptesez, ultree elta havis anke la reputeso esar filiino dil diablo. Lo esas l’abado di Beverley, qua aceptis la demando da Agatha, mem se ita laste dicita habitis ye plu kam 60 milii de Knaresborough.
Segun la rakonteri, elua matro donabus Ursula ad adoptanta matro lor ke el evis du yari. Koncernante Agatha, elta trovos refujeyo en kuvento ube elu pasos lo cetera di elua vivo.
La legendi rakontas ke la yunineto qua esis matro Shipton esis inteligenta e malvolanta. Ulafoye dum ke el laboris extere, lua adoptanta matro audis ca infanto kriar tre forte. El probis enirar la domo, ma nevidebla forco impedis el agar lo. El demandis lore la sokurso da lua vicini, qui anke esis nekapabla penetrar aden l’internajo di lua domo. Sacerdoto qua preteriris vidis ica ceno. Il quietigis la homi e sucesis kombatar la nevidebla forco e fine iris en la domo. La bersilo esis vakua, nam la yuna Ursula, tote nuda, ridetanta, sidis avan la herdo. Posiblesas anke, ke la adoptanta matro inventis plura rakonti quale olta por celar elua ofte neglijanta konduto a ca infanto.
Ursula kreskis e la historii pri lua adoleco-tempo e la debuto di elua adulta vivo esas nur laudo a lua ledeso. Elu, probable, ardoroze revis, quale omna cetera yunini samevanta, pri charmanta princo. Nulu pensabus, ke, uladie, lu povus asistar elua mariajo, tamen karpentisto, nomata Toby Shipton, propozis spozigar elu. Pluri kredis, ke il esabis sorcata e ke elu versimile utiligabis ula amoro-pulvero od irga elixiro por ke il amoreskez pri elu. Lo esas en 1512, lor ke Ursula Sondheil evis 24 yari, kande el divenis Ursula Shipton.
Ita periodo esis importanta por Anglia, nome Henrikus (Henry) VIII kronizesis recente kom rejo e ja konquestabis la kordio di ilua populo. Inter lua konsilanti esis Thomas Wolsey, filiulo di buchisto di Ipswich, futura arkiepiskopo di York e kardinalo en Roma.

MATRO SHIPTON DIVENAS FAMOZA

La vivo esis probable multe plu facila por matro Shipton nun, pro ke el esis mariajita. Elu ed elua spozulo ne havis filii ed esis sat prosperanta. Lo esis un monato pos elua mariajo kande, unesmafoye, vicini venis ad elu por demandar konsilo. Kamizo e subjupo desaparabis ed ica furto esis astoniva misterio por la vicinaro, nam ica vari esis prefere kustoza itaepoke.
Matro Shipton dekaris nur ke el savis tre bone qua furtabis ca vestaji, e ke el agos lo necesa por ke ita havaji retrodonesez. El furnisis kelka indiki ad elua vicinino. Ita laste dicita, quale lo esis previdita, iris a la kruco dil merkato en Knaresborough. Lore ula muliero venis adibe kun la desaparinta vesti. Ica nekonocatino komencis dansar e kantar :
„Me furtis mea vicini, regardez me, me esas furtistino e me montras lo a vi.“
El retrodonis la vesti, reverencis e foriris.
Plura misterioza eventi simila grande kontributis ad establisar la reputeso di matro Shipton. Samepoke el predicis la falo dil kloshturmo di la lokala kirko e la transpaso di sinioro vizitanta ca regiono. Elua reputeso difuzeskis a tota Yorkshire.
Lo esas dum ita epoko, ke rejo Henrikus VIII, kurajigita da Thomas Wolsey departis a milito e rezolvis invadar Francia. Anglia, lore, ne havis stabila armeo e rekruto intensa komencis en ca tota lando. Lua trupi desvinkis plurafoye, ma la rejo esis obstinema ed en 1513, per la helpo da Austriana mercenarii sendita da imperiestro Maximilianus, il obtenis lua unesma vinko importanta, ica batalio surnomizesis „The battle of Spurs“ (La batalio dil Sporni).“ Matro Shipton previdabis ica evento.
Thomas Wolsey, qua konvinkabis rejo Henrikus departar a milito por trovar glorio, grande laudesis e konsideresis kom un de la precipua responsivi dil vinko Angla. Por dankar ilu pro lua saja konsili, il nominesis kom sinioro kancelero di Germania e kardinalo en Roma. Wolsey volis divenor papo, e dum vartar lua nomino a ca ofico, il vivis quaze princo kun nombroza servisti. Il konstruktigis por su mem plu granda domo kam olta di la rejo, hodie nomata la Korto di Hampton ed il fondis l’universitato di la Eklezio dil Kristo.
Matro Shipton surnomizis ilu „la taliita pavono“ :
„Kande la taliita pavono perdos lua unesma plumi,
lu ofros granda spektaklo a la tota Tero – dum ula tempo -, ma lu desaparos kurtatempe pose e lua tota glorio duktos a nulo.“
Kardinalo Wolsey esis tamen odiata en la tota lando. Anke niaepoke, la kancelero esas rare la persono maxim populara di la guvernerio, nam lu esas la persono qua jeras la imposti. Wolsey, dum la absenteso di rejo Henrikus, esis mastro di Anglia. Imposti sempre plu pezoza postulesis e la habitantaro di ca lando sufris pro co.
Lo esis tempo kande esis desfacila vivar, la novaji voyajis lente ed omni questionis su pri la rezolvi dal nova mastro di ca lando ed anke pri la milito entraprezita da rejo Henrikus kun multanombra filiuli, patri e fratuli di la homi di Anglia. La novaji difuzesis nur parole per voyajanti, migranta vendisti e per komercisti, e, tro ofte ica informi esis eroroza od inventita. Matro Shipton, mem se el habitis en izolita domo, esis plu bone informita kam omna ceteri.
Sempre plu multa homi venis por konsultar Ursula. Mem kelkafoye vizitanti su prizentis sub falsa nomi e la profetino savis tamen exakte qui li esis.
Un de ta vizitanti esis l’abado di Beverley, qua, nun oldeskinta, komencis timar la reformi impozita da Wolsey a la mikra kongregacioni. Lor lua vizito, matro Shipton ne havis tre bona novaji por lu. El explikis ad il quale Wolsey esis hungrigonta la rejio, aparte la kongregacioni maxim izolita, ke la povri e la maladi balde ne plus povos trovar refujeyo en ula kirki e monakerii, ke pluri inter li privacesos de edukado… e ke la rejo same kam lua parlamento renegos Wolsey dum la venonta yari e ke ita laste dicita mortos en deplorinda kondicioni.
Wolsey diveninta la viro maxim potenta e timata dil rejio, pluri de la profetumaji da matro Shipton parolis pri lua futura agi e pri lua falo.
Ita laste dicita informesis rapide pri la reputeso di ca profetino e ke el predicabis ilua falo. Il imperis do tri viri, duko de Suffolk, Charles Brandon, same kam la sinioro de Arcy di Yorkshire e la sinioro Percy, komto di Northumberland por irar renkontre a matro Shipton e vidar per lia okuli kad la rumoro havis fundamento, kad el esis vera sorcistino.
Kande li arivis avan la domo dil profetino, elta ja esis extere, ridetanta ed el invitis la tri viri sideskar en la internajo, avan bona fairo-herdo. Kande li esis sidanta komforte en la domo, un de la viri asertite dicabus : „Vu ne esus tante afabla se vu savus qui ni esas e por quo ni esas hike…! „
„Me kredas ke la anuncanti yurizesas bone aceptesar…“ el respondis milde dum ofrar biro a li.
„Vu savas por quo ni esas hike ? Vu dicis ke la kardinalo nulatempe povos vidar York, ed il tote ne prizis ico…“
„Me nulatempe asertis ke il ne povos vidar York, el dicis polite,me nur dicis ke il ne povos enirar ita urbo dum lua vivotempo…“
„Bone“ la duko parolis heziteme, „il dicis ke la venonta foyo kande il esos en York, vu brulesos sur granda rogo.“
„Ni vidos kad ico povos eventar“ lore dicis la profetino.
Pos ica vorti, elu jetis elua fulardo aden la herdo. La flami tushis ol, ma ne kombustis ol. Lore el riprenis olu e deklaris :
„No, me ne kredas ke me mortos kom brulita homo.“
El regardis duko de Suffolk. Ita homo e lua du akompananti sudorifis pro pavoro, la pavoro pri la sorcarto. Un de la viri audacis questionar elu kad elu savas to quon destinos ad ili lia futuro. El divenis subite tre trista e deklaris ke el vidis li kom mortinti sur la pavizita chosei di York.
Kande kardinalo Wolsey informesis pri la dicaji da matro Shipton, il rezolvis departar de London por irar a York. Ita voyajo esis longatempe duronta e danjeroza, tamen lua vera arivo-loko ne esis York, ma Cawood, urbo ye dek milii plu sude. Wolsey intencis acensar la turmo di Cawood, dum esperar vidar York de ta loko. Forsan ye la jorno-lumo, il sucesus reale vidar parto de ca teritorio.
„Elu dicis ke me nulatempe povos vidar York“ ridetachis la kardinalo.
„Respektoze, el ne dicis ke vu ne povos vidar York, el dicis ke vu nulatempe eniros ol.“ un de lua kompanuli korektigis.
„Nu, ni irez adibe e ni brulez elu !“ pluse dicis Wolsey dum regardar la bordumo dil foresti vicinesanta York e kelka domo-tekti apene videbla. Ma dum ke lu prontesis livar Cawood, la kardinalo videskis sinioro Percy, komto di Northumberland akompanita da kelka gardisti.
„Ka vi venis por me ?“ Wolsey questionis.
„Fakte yes ho sinioro, nome la rejo postulas ke vu retroirez a London por afrontar akuzi pri stato-trahizo.“
Lo esas sur la choseo, akompanata da severa gardisti, ke Wolsey komencis lua voyajo di retroveno, sen arivir en York. Dum la voyajo il divenis tre malada e l‘eskorto mustis haltar en monakerio di Leicester por ke il flegesez. Il divenos ibe dementa e transpasos ibe, en deplorinda kondicioni quale predicabis lo matro Shipton. Kom konsequo di ilua morto, la reputeso dil profetino haveskos nekredebla dimensioni, talgrade ke el divenis vivanta legendo.
La parlamento ultree judikis ke l’Eklezio prenabis tro multa povo e rezolvis facar severa aranjuri. Pluri de la fidel amiki di Wolsey pagis la preco pri co, inter li esis sinioro Percy e sinioro d’Arcy qui ocidesis sur la choseo di Yorkshire.
Henrikus VIII mortis ye la 28ma di januaro 1547, poslasante chanjita lando, tre diferanta de olta di qua il heredabis 40 yari ante lore. La anciena potenteso dil Eklezio mezepokal esabis ruptata, la parlamento esis nun la nova autoritato. La filiulo di Henrikus VIII, Edwardus VI evis nur 9 yari kande il heredis la rejio Anglia. La profetino anke parolabis pri ilu :
„Por pia e dolca princo, krear spaco
ed en singla kirko preparar balayilo,
nam ita princo qua nulatempe naskos divenigos la razita kapi desesperanta.“
La parturo por la yuna princo esabis brutal, e la cezarana operaco quan la akushistini mustabis efektigar mortigis ilua matro, Jane Seymour. La razita kapi – la monaki – havis serioza motivi por desquieteskar, nam la konflikto inter la protestanta e katolika eklezii plumaleskis sempre plu multe e la protestanti divenis dominacanta.
„Lore la populani armizos su,
E la maligneso di muliero produktos multa malaji.
Fiereso mortigiva di Oh ! deskonkordi odiinda di Oh !
Frati por regardar la vivo dil ceteri.
Ma l’ambicio esas tante mortigiva,
la grifono feroca perdos lua kapo.
Kurtatempe pos la transpaso di la leono,
per dolca kruelajo.“
El predicos anke :
„Damo vertuoza lore mortos,
por augmentesar vers la alteso tante alta,
Elua morto produktos altra joyo,
A persono qua multe nocos la rejio.“
Fakte, la populani, fatigata per la kaoso e l’anarkio qui regnis, armizis su. Obskura tempi anuncesis por Anglia, la preci plualteskis rapide e la populani esis sempre plu povra. Rejo Edwardus VI mortis kande il evis nur 16 yari pos apene plu kam kin yari di regno-tempo. Dum unesma periodo, lua onklulo, Edwardus Seymour, pose dum duesma periodo, Dudley, esas la forta viri di ca lando. Ita laste dicita esas ambicioza homulo, qua intrigas e profitas la deskonkordi por guvernar e pluricheskar. Il nominigas su kom duko di Northumberland. Il sucesas konvinkar Edwardus ke lua fratini (Maria (Mary) la katolika e seniora ed Elisabeth) esas danjeraji por la krono e ke lo esas plu bona deklarar eli kom bastarda, tale impedante por eli la tron-heredo. Vice eli, Jane Grey, sincera amikino dil rejo, selektesas oficale por heredar la trono. Ico esas avantajoza por la duko, nam lua propra filiulo mariajesis kun Jane.
Kande il mortas en 1553, Jane agnoskesas dal Konsilantaro di regenteso kom rejino. Elua familio instigas el aceptar ico. Ma, sen susteno, non dii plu tarde, el ekpulsesas de la trono, (pose subisas la morto-puniso ye la komenco dil sequinta yaro) segun impero da Maria (Mary) Tudor, fratino dil pasinta rejo. Lo esis harda epoko, la nova rejino esanta tilextreme katolika, la protestanti persekutesas en la stradi, la habitantaro esas desunionita e mem plura personi brulesas dum ke li esas ankore vivanta.
Matro Shipton surnomizos el Alecto, ed expresos ica profetumajo :
„Alecto pos asumir la krono ;
E la mitri erektesos, e la kapi falos,
En Smithfield la sango fluos.
Anglia asociesos ad Hispania.
Kelki probos nocar li, vane.
Alecto, lore, de la vivo foriros.
E la sacerdoto pontifikal mortos.“
La sango, fakte, fluis en Smithfield e kande Maria Tudor mortas dum matino di novembro 1558, lore kelka hori plu tarde, transpasas anke Polona kardinalo importanta. La transmondesko di Maria Tudor esas signo dil fino di ero e la komenco di altra ero. Anglia ne plus esos la sama lando. Ma, adminime, la violento cesis e la vivo semblas rikomencar quale ol esis olim. Nova rejino kontroleskas ca lando e lore komencas la longa regno di rejino Elisabeth I-ma. El evis 25 yari kande el prenis la povo e nulatempe esis mariajonta su. El regnos dum plu kam 45 yari e retrovenigos paco e fiereso aden elua lando.
Quale el predicabis lo, matro Shipton transpasos en 1561, ye la evaluita evo 73 yari. El poslasos tre multanombra profetumaji pri la venonta yari. El predicis la morto dil rejino e la kronizo di James VI en 1603, same kam militi, la granda pesto di 1665, l’incendio di London en 1666. Hodie, kelki de lua predici ne plus semblas esar tante obskura a ni. El predicabis, exemple :
„Esos veturi sen kavali e la mondo konocos la plago dil acidenti. „
El anuncis la veno di la interreto :
„ La pensi trairos la mondo en un instanto.“
Kande el predicabis :
„La homi marchos super la fluvii e sub la fluvii, la fero flotacos sur l’aquo.“
Lua samtempani probable questionis su quon el aludis. Nunepoke, la navi e la submara navi fera esas kustumala kozi, ma itaepoke…
Matro Shipton predicis plura eventi historial qui esis fasononta la mondo moderna. La desvinko dil Hispana armada, exemple :
„E la ligna kavali dil monarko di Westo destruktesos dal trupi di Drake.“
Per plu longa strofo, el profetumis ke Sir Walter Raleigh apertos la Nova Mondo a la Britaniana komercisti :
„Sur maro senbridigita e ventoza
Nobelulo navigos
Qua ne mankos trovar
Lando nova e marveloza
De-ube il adportos
Herbo e radiko…“
La dicita herbo esis evidente la tabako e la radiko esis la terpomo.

Esas tre probabla ke la dicaji da matro Shipton dum la sucedo dil tempo, esis exajerita ed interpretita… Ma to quon ni savas, lo esas ke el reale existis, ke el markizis la popul-imaginado e la historio di Anglia porsempre. El meritas, sen irga dubito, ke lua nomo esez en la rango dil maxim granda profeti di la mond-historio.

(Segun interretala texto da DAVID MAGNY)

(Ek Kuriero Internaciona n° 3/2014)

AKTUALAJO OCITANA

OCITANIA

"Multa gimnazii di sud-Francia supresis la kursi dil Ocitana linguo. E se ne ja esas preciza informi, on dicas ke multa kursi ne plus facesos. En la kazo di Muret, Pins et Justaret e Le Vernet multa gimnaziani ne plus recevos docado pri la Ocitana." Personale, malgre ke me ne havas simpatio por la Ocitanisti me tre regretas lo, nam parolesis pri kursi libere selektita e la Ocitana esas linguo aborijena kontre ke on obtenas pekunio por docar la Araba e la Turka qui esas tote stranjera lingui.

IDO-RENKONTRO DI 2014 EN PARIS

13ma di julio (sundie) – La vetero esas pluvema, me aceptas, quale ico esis previdita, s-ro Scholz che la fervoyala staciono “Gare de l’Est”. Ni arivas senprobleme a nia gasteyo CISP, bulvardo Kellermann. Poka tempo pose ni vidas arivar s-ro Heintze akompanata da afabla yuna muliero qua helpis lu trovar la voyo, malgre lua nesavo di la Franca linguo.

14ma di julio (lundie) – Plur Idisti iras por asistar la defilo dil nacionala festo Franca. Ma ico ne tre interesas me e me timas la turbo. S-ro Pontnau e me iras a la palaco di Luxembourg. Pos kelke promenir til la insulo Saint-Louis, ni dejunas en Chiniana restorerio di la Quartero Latina. S-ro Pontnau parolas sucesoze Chiniane a servisti. Plu tarde ni rajuntas la ceteri por vizitar la Quartero Marais (Marsho) e la « Place des Vosges ». Sub ardoroza suno Gaël Richard vizitigas da ni la belaji di ca urbo-parto, quan il bone konocas (anciena stradeti, diskreta muzei e monumenti). Che la « Place des Vosges » quan me ne plus vizitis depos dek yari (lor vizito di Paris da nia samideano Vilis Stakle), me esas tre shokata. Ibe, on vidas sur la benki e sur la gazono homi qui brunigas su sub la suno e qui esas nura blanki. Esas en ca loko nula persono veninta de la « diverseso » quale on dicas hodie e qui altraloke esas omnube. E, sat ofte, esas mem plu grandanombra kam la aborijena Europana blanki. Mentale me maledikas ica privilejiziti, qui pensigas da me pri la nobeli dil tempo ante la revoluciono di 1789, e me deziras a li omnaspeca desfortunaji en la futuro. Pose, ni trairas la « rue des rosiers » (strado dil rozieri), olqua esas la strado Hebrea di Paris. Ni vidas tre exotika ortodoxa Hebrei. Granda impreso di kalmeso e sereneso ; ma ye la predio manifestanti por-Palestina atakis sinagogo en Paris. Kad ica kalmeso esas trompiva ? Me havas l’impreso (forsan nejusta), ke la Hebrei di Francia « dansas sur volkano », quale on dicas en la Franca ‘patuazo’, t.e. li vivas ankore pacoze ed agreable ma kataklismo, quan li ignoras, proximeskas e povas glutar li irgekande pro la grandanombra komunajo Mohamedana di Francia, qua ne esas amika a li.

15ma di julio (mardie) – Matine laborkunsido. Posdimeze me iras a Versailles por vizitar expozo pri Chiniana arto e civilizuro. Ma fine me renuncas ta vizito pro ke me ne havos suficanta tempo por retrovenar justatempe a la CISP por la dineo. Donald Gasper di Hong Kong, qua esas tre desintrikema, malgre ke il ne esas lokano, sucesis agar lo. Notinda, ke cayare, esas tre multanombra Chiniana turisti malgre la desagreablaji quin li subisis dal furtisti pro la dessekureso nun submersanta Francia. Me astonesas anke pro la fakto, ke li semblas esar tre individualista e nule agas - quale me supozis antee - grupope.

16ma di julio (merkurdie) – Dum la matino esas itere laborkunsido. Ol aludas la vivo di Couturat. S-ro Pontnau montras video pri lua recenta voyajo en Armenia e Gruzia. Gaël Richard vidigas texti e fotografuri pri la vivo di Couturat e lua proximi. Arivas eleganta e diskreta siorulo, qua esas la nepoto di sioro Leau, un de la pioniri di la Delegaciono.

Posdimeze, s-ro Pontnau e me departas por irar a le « Champs Elysées », la maxim bela ed eleganta avenuo di Paris. Survoye, ni renkontras Frank Kasper, qua perdis valizo che l’aerportuo. Fortunoze, la employatino dil CISP, qua esas che la acepteyo esas tre energioza e tenaca e persuadas la aeroportuani sendar a Frank lua valizo tam rapide kam ico esas posibla. Ma tempo perdesis e Frank ne esas tote quieta.

17ma di julio (jovdie) – S-ro Pontnau e me vizitas la quartero Indiana di Paris, dum ke, quale la predio, la ceteri vizitas la quarteri ube Couturat habitis, laboris e vivis. Ni iris unesme a la Paseyo Brady tante exotika ed Indiana per lua kolori, delicoza spici-odori, lua restorerii e precipue lua butiko Velan ube vendesas produkturi veninta de la subkontinento Indiana. Pos ekirir la Paseyo Brady, s-ro Pontnau admiras, en la vicina stradeti, kelka mikra vendeyi tre exotika ; e la varma suno, danke ita vendeyi, la spici-odori e la bunta kolori ed imaji, semblas transportir ni a ‘lontana’ regiono di sud-India.

Pose, me rezolvis vizitigar da s-ro Pontnau la nekonocata da me templo di Ganesh, la Deo kun elefanto-kapo. En la butiko Velan dil Paseyo Brady men savigis la vendistino, ke ol esas en la strado Pajol. Pos konsultir la mapo ni adiris la regiono cirkondanta la ‘metroo’-staciono « La Chapelle ». Ibe ni vidis splendida e luxoza vendeyi propozanta belega robi por mulieri Indiana (ed eventuale anke ne-Indiana). Ni dejunis en ecelanta, neta e chipa restorerio Indiana. Questionita pri la templo, la jeranto dicis a ni ke ol ne esas fora ed indikis la direciono. Tamen, me ne sucesis trovar ol pro ke kande me konsultis la mapo me konfundis la stacioni « Porte de la Chapelle » e « Chapelle ». Fortunoze, pos questionir plura personi, afabla yunino tre helpema (forsan sendito dal Deo ipsa) montris a ni la tote proxima voyo a ta strado. Ni rapide arivis ibe e mustis deprenar nia shui ante enirar la templo. En ol esis bela dekoruri e plura mikra statui dil Deo. Dume, ni audis dolca « mantra ». Pos questionir il, nin savigas sacerdoto ke on darfas fotografar la templo e s-ro Pontnau facas kelka fotografuri.
Fine, ni retroiras a nia chambri dil CISP por repozar del ardoroza suno.

18ma di julio (venerdie) – Dum ke la ceteri vizitas la tombi di Couturat e Leau, me vizitas la charmiva urbo mezepokal Provins, olqua esas enskribita da UNESCO che la heredajo mondal di la homaro. La varmeso esas granda, ma Provins havas multa ombroza stradeti.

19ma di julio (saturdie) – Ni vizitas la ruro-domo di Couturat en Bois-le-Roi e la proprietanti permisas afable a ni enirar la gardeni kontigua a ca domo. Li tre interesesas pri to quon onu naracas a li pri la vivo ed agi da Couturat. Ante departar Gaël propozas a li pozigar sur lia muri plako memorigiva pri Couturat. Pose ni iras a la kirko ube olim oficiis paroko Guignon, ilqua esis grand amiko di Couturat e lua spozino. Regretinde, la kirko esas klozata. Pos dejuno en Fontainebleau, ni vizitas la belega kastelo ube sejornis, depos la Mezepoko, multa reji di Francia til la imperiestri Napoléon I-a e Napoléon III. Ni ne povas vizitar omno, quale ni dezirus lo, pro minacanta sturmo.

Me ne povas redaktar multe pri ca renkontro, pro ke, regretinde, ni ne esis nombroza. Pro quo ? Ka pro la krizo ekonomial ? Ma Paris esas un de la maxim bel urbi di nia planeto ed atraktas, malgre lua defekti, multega turisti de la tota mondo. Ka la Idisti esas plu selektema kam ca turisti ? O kad nia movado divenas tante senviva ke ol ne plus povas movigar l’Idisti ? O, forsan, tote simple, la tempo dil granda renkontri o kongresi pasis e ke, nun, venas la tempo dil video-konferi e di la mikra renkontri intima, quale olta di Ouroux pasintayare. Ita renkontro preske neorganizata esis oluamaniere tre sucesoza. Posible ico esas la voyo por Ido, future.

(Ek Kuriero Internaciona n° 2/2014)

INFORMAJO DI LA DIO

INSULO OLERON, FRANCIA : La hanulo Maurice darfos durar kantar.

La tribunalo punisal dil urbo Rochefort refuzis la absurda plendo, koncernante la kanto di ca hanulo, agita da vicini dil proprieterino di ca ucelo. Ico esas vinko altanivele simbolatra por la defenseri dil animali e dil rurala bruisi. (Notinda ke la sociala reti Franca tre emoceskis pri ca afero pro ke inocenta bestio atakesis judiciale da urbani, veninta retretar en rurala areo, qui ne volis tolerar lua kanto). La amiki dil animali esas quietigita. Tandem bona novajo ! dum ke eventas tanta dramati e mala kozi.

LA RELATI INTERNACIONA ANTE 1914 E LA PRECIPUA KAUZI DIL UNESMA MONDOMILITO

Balde on celebros la centesma aniversario di la erupto dil unesma Mondomilito e lua kauzi.Ico semblas esar granda enigmato e tre diversa tezi expozesis. Me havas personale propra vidpunto carelate, quankam me ne esas historiisto. Mea reflekti nutresis per mea lekturi sive surpapera sive trovata che la interreto. Do, me expresas mea propra tezo sube.
Fakte, on devus redaktar grandanombra dika libri detaloza por bone explikar e savar to quo reale eventis. Ma me opinionas ke mea mikra e modesta savo ne esas fora de la realeso historial, quankam, kompreneble, me povas kompozar nur tre kurta e konciza artiklo pri ca temo.
Kande me esis yuna dicipulo en la gimnazio di sud-Franca urbeto, me havis bona relati kun mea docisto pri la Germana quan me vizitis a lua hemo e ni kunparolis. Aludante la recenta historio di Germania, il dicis a me ke du tezi konfrontesis: la unesma esis ke la tota historio di Germania infalible esis duktonta ad Hitler e la duesma ke Hitler esis nur parentezo en la historio di Germania. Il ipsa esis partisano di ca duesma tezo.
Me probis lektar ed informesar pri lo lore eventinta e me fine konkluzis ke certe esabis parentezo, ma ol ne komencis en 1933 kande Hitler e lua
partisani kaptis la povo, ma plu frue… En 1862, plu precize, kande Bismarck enoficeskis kom chefa ministro en la rejio Prusia. Itapoke, pos la falio dil probi unionar Germania en 1848, Prusia tendencis sempre plu multe evolucionar a liberala sistemo Parlamental similesanta olta di Britania. La direktanta militistal kasto di Prusia e la konservema rejo esis tre sucioza, fine on konsilis a rejo Wilhelm Ima di Prusia advokar tre energioza viro havanta forta tradicionalista e monarkiala opinioni, e lu esis la dicita Otto Eduard Leopold von Bismarck.
Tre rapide, pos lua enoficigo, la kozi chanjis. Bismarck esis viro havanta fera manuo, qua domtis la Parlamento. Kom reprezentanto di la militistal nobela kasto di Prusia, il intelektabis ke forta guvernerio povis impozesar nur per vinkanta aventuri milital ed, eventuale, per la unigo di Germania sub Prusiana dominaco.‘Itaque’ en 1864, federita kun Austria, il entraprezis milito kontre Dania por, asertite, rekuperar Germana dukii. Kompreneble tala milito finis per facila vinko. La dukii Schleswig-Holstein divenis kondominio Prusiana ed Austriana. La duesma fazo esis eskartar Austria de la povo en Germania. Nome, itaepoke multa homi pensis ke la uniono di Germania povis facesar nur sub la dominaco dil imperiestro di Austria, ma la Prusiani tote ne deziris ico, nam li volis imperar e nule submisesar a ti quin li opinionis kun desprizo esar la dekadanta Austriani. Itaque Bismarck konvinkabis Austria implikesar en komuna milital entraprezo por, pose, trovar motivo por atakar Austria, nome intencite la relati inter Prusia ed Austria koncerne la dukii esis mala ed ico finis per konflikto en 1866 inter ita du povoza landi. Pro la supereso dil armeo Prusiana, la Prusiani obtenis tre brilanta vinko lor la batalio di Königgrätz, malgre la fakto ke la sud-Germana Stati kombatis kom federiti ye la latero di Austria. La rejo e la militisti volis lore anexar importanta parto de la Austriana teritorio, ma la reflektema e genioza Bismarck refuzis kun granda rezolvemeso, nome il ja projetis milito kontre Francia e, tale, ne bezonis enemika Austria qua povabus atakar Prusia e koaktar ita lando kombatar an du fronti. Il nur impozis ad Austria renuncar esar parto dil Germana federuro e tale ne plus esis konkurencanto a Prusia por unionar Germania.
La motivi pri la milito kontre Francia esis simpla, Bismarck ipsa en lua memoraji-libro explikis la pro quo di lua ago, nome la Germani povis, segun Bismarck, nur per komuna iraco aceptar kombatar kune ed unionesar. Violentoza jurnalaro-kampanio kontre Francia komencis lore en la Germana landi por preparar li a la lukto komuna. La fortuno (por Bismarck) e desfortuno (por Francia) esis ke ca laste dicita lando esis guvernata da imperiestro (Napoleon III) tam stulta kam Bismarck esis inteligenta. Il e lua proximi ne intelektis la insidio quan Bismarck preparis kontre Francia. Bismarck ipsa preparis sorgoze omno sen lasar irga spaco por la hazardo.Il signatis sekreta federo-kontrati kun la sud-Germana rejii kontre eventuala atakanto. Pose, il savigis komence dil yaro 1870 ke la kandidateso di membro dil familio Hohenzollern a la lore
vakanta trono di Hispania aceptesis. Ico produktis granda emoco en Francia, nam on timis la rezurekto dil Imperio di Karolus V, (1520-1558) kande Francia esis presata inter Hispania e Germania ed en milit-kazo mustis kombatar an du fronti. Pro la forta reakto da Francia, la princo Hohenzollern renuncis, ma la frajila guvernerio di Napoleon III, olqua pro grava problemi interna vacilis, kredis ke nur granda vinko diplomacal o militistal povus salvar ol. La ambasadisto Franca, s-ro Benedetti, insistis, che la rejo di Prusia, lore en kuracloko en la urbo Ems, pri la renunco da le Hohenzollern a la trono di Hispania; la rejo respondis polite ke ico esis ja aranjita afero e ke lu ne bezonis agar plusa deklaro. Bismarck profitis la okaziono por modifikar la depesho transmisita por la ambasadisto talgrade ke ol semblis esar ofensanta. Eventis to quon Bismarck deziris, nome Francia deklaris milito a Prusia, tale asumante koram Europa la responsiveso dil eruptigo di milito. Komplete indignigita la sud-Germana Stati sustenis Prusia, cetere konforme a lia federo-kontrato kun ica nord-Germana lando. La Germani esis bone preparita a ta milito, kontre ke la Franca armeo esis, kompare, en kaosatra stando. On devas adjuntar ke, ne nur la Germani havis plu bona armeo, ma anke ye la Franca latero esis multa trahizeri (la maxim famoza de li esas Bazaine) qui tre faciligis la tasko a li. Francia desvinkis rapide e mustis cedar la teritorio Alzacia-Lotringia ed anke pagar tre forta militindemno por obtenar la liberigo di lua teritorio. La Germana Duesma Imperio esabis proklamita en Versailles ye la 18ma di januaro 1871 e, kompreneble, la Germana Imperiestro esis la rejo di Prusia Wilhelm I-ma. Tale Bismarck sucesis facar la Uniono di Germania kontre ke omna antea probi faliabis. Ed anke ico esis la komenco di to quon, plu tarde (1945), la Germana skriptisto Thomas Mann qualifikis kom «Das unheilige deutsche Reich preussischer Nation“ quan on povas tradukar aproxime per : „La funesta Germana Imperio dil Prusiana Naciono“. Thomas Mann pensis precipue pri la militarismo quan la dominacanta kasto di Prusia impozabis a la tota naciono Germana ed a la anciena titulo dil Unesma Imperio Germana: «Heiliges Römisches Reich deutscher Nation» (Santa Romana Imperio dil Germana Naciono).
On povas astonesar pri la fakto ke Bismarck esis tre moderata, nome il postulis nur Alzacia-Lotringia (14.000 km2), kontre ke pos la Unesma Mondomilito Germania perdis 70.000 km2. Semblas a me, ke esis bona motivo por co, nome se Bismarck esabus plu postulema la milito povabus divenar vera milito nacional e la Franci implikar lia omna forci en la kombato, e tala militon Bismarck ne esis certa ganar. Ma, mem en kazo di Germana vinko, Francia cakaze esabus komplete devastita e ne havus la apteso pagar forta milit-indemno. Or, Bismarck bezonis ita pekunio, nam il mustis multege pruntar che granda financisti internaciona por formacigar la maxim bon armeo dil mondo, por pagar la hezitema sud-Germana Stati en la skopo ke li aceptez l’unigo di Germania sub la ceptro e la dominaco dil rejo di Prusia ed anke por pagar la spionanti e la trahizeri en Francia. Richa Francia, e, pro la kurtatempe durinta milito, ne ja multe sufrinta, esis preferinda a lu por obtenar la necesa indemno. Tamen, il konciis ke ico en perspektivo di min o plu longa tempo esis nesuficanta, nome por la sekureso di Germania duesma milito kun multe plu severa pacokondicioni por igar Francia nedanjeroza esis necesa. Taskope, il entraprezis politiko di federigo por protektar Germania. Ilu do signatis kontrati kun Rusia ed Austria - Hungaria. Tamen ico ne esis suficanta e tala federuro esis nestabila, nam la relati inter Austria- Hungaria e Rusia ne esis tre bona. Por cernar Francia, Bismarck bezonabus anke federuro kun Hispania e Britania. Koncerne la relati kun Hispania ni savas nulo, ma adminime segun semblo, il obtenis neutreso favoroza. Ma, pro nediskreta paroli da admiralo Tirpitz (ye la komenco dil XXma yarcento) ni savas ke kontakti eventis kun Britania ma ne abutis e ne povis abutar.
Hike me devas apertar parentezo, nome en 1815 pos la Napoleonala militi, malgre la odii e rankori di multa Europana Stati kontre ol, Francia
rihavis preske la sama frontiero kam en 1789, ante la revoluciono. Ol perdis nur kelka urbi e mikra teritorii, kontre ke pos du mondo-militi, Germania dum la XXma yarcento perdis un triimo de lua teritorio. La motivo di ta indulgo por Francia? La Angli, qui dum la Napoleonala periodo esis la maxim akra adversi di Francia, defensis energioze ica lando lor la paco - kontrato di 1815. Me konjektas ke, lore, la tre inteligenta diplomacisto Franca, Talleyrand, propozis kontrato sekreta a la Angli, olqua divenigis Francia vasala lando di Britania, nome ol adoptus la liberala sistemo ekonomial di Anglia por favorizar la kambii komercial, e, kaze di litijo inter amba landi, Francia sempre cedus a Britania ed ol
reprezentus (diskrete) la interesti Britaniana sur la Europana kontinento.
Danke ica kontrato, Francia salvesis en 1815. Certe, on povas dicar a me, ke ne esas traco di tala kontrato, ma sekreta kontrato esas facita por precize restar sekreta. Omnakaze, mem se mea supozo icarelate esas nejusta, restas la fakto ke depos 1815 Francia egardis sempre la interesti di Britania plu kam le lua propra e divenis evidente e fakte vere vasala lando di Britania.
Kande Bismarck propozis federo a Britania, la Britaniani nule esis enemika, ma li volis la sama garantiaji quin li havis kun Francia. Kompreneble, vinkanta e fiera Germania dil yari 1870ma ne povis aceptar la sama kondicioni kam olti quin vinkita Francia en 1815 aceptabis gratitudoze. Do, Anglia ne divenis membro di lua federuro, olqua tale esis tre klaudikanta e poke utila, nam Austria-Hungaria e Rusia esis fora de Francia e ne povis helpar tre efikive la Duesma Imperio dil historio Germana. Tamen, Bismarck esis koncianta pri la importo dil Angleparolanta mondo, nome ulfoye jurnalisto questionis lu: - «Quon vu
opinionas esar la maxim importanta fakto di nia epoko?», lore Bismarck respondis: - «Die Tatsache, dass Amerika Englisch spricht» (La fakto ke Usa parolas Angle). Malgre omno, il esforcis flegar bona relati ad Anglia. Pro ke la milito nemulte devastabis ol, Francia restauresis rapide. E la lora guvernerio rikreis armeo, qua esis same forta kam olta di Germania. La Germana militisti komencis emoceskar e generalo von Moltke demandis a Bismarck entraprezar preventiva milito kontre Francia. Ico esis ideala situeso por ke Francia cesez definitive esar minaco a Germania. Ma Bismarck esis prudenta, il memoris ke ye la fino dil milito di 1870-1871 la Europana landi, qui komence esis favoroza a Prusia esis multe min amika ye la milito-fino. Il do komencigis jurnalaro-kampanio kontre Francia per famoza artiklo en la jurnalo POST di qua la titulo esis: «Ist Krieg in Sicht?» (Kad milito en perspektivo?). Di Francia la guvernanti emoceskis ed intervenigis la guvernerii di London und Sankt-Petersburg kun qui li flegis bona relati. Ita guvernerii sustenis Francia e Bismarck intelektis ke to quon lu timis, nome Europana milito kontre Germania, povus divenar realajo. Tre deskontenta, il renuncis lua milito - projeto. Tamen, ulagrade, il obtenabis granda vinko, nome la Franci, qui antee volis revancho kontre Germania, mustis dicar publike a lia Europana parteneri, ke li esis pacema e deziris paco ed ico implikis Francia por renuncar revancho-milito. Ma Bismarck ne egardis ico e pro ke la Franca guvernerio, oficale republiko, esis fakte direktita da monarkiisti, il agis desube omnamaniere por eliminar la Franca monarkiisti de la povo e remplasigar li per autentika republikani. Ultree, il pensis ke en monarkiala Europa, republikana guvernerio esus izolita e sen federiti. Lua agado esis plene sucesoza ed il obtenis to quon lu deziris. Tamen, il ignoris o nesavis la fakto ke Francia esis vasala lando di Anglia, e, konseque mem kom republiko ne esis komplete izolita. Fakte, ica ago di
blinda odio kontre l’adverso esis granda folajo en perspektivo di longa tempo. Nome, se Francia ridivenabus monarkio, ol agabus omnamaniere por impedar la unesma mondomilito (la Franca monarkiisti havis tre bona relati a la Austriani), e se la milito ne povabus evitesar, adminime la Franca monarkiisti esforcabus salvar, lor la paco-kontrato, la monarkii di Mez- Europa. Per tala ago Bismarck agis kontre lua propra partiso. Ica reakto esis stranja che tante genioza e reflektema persono ma la blinda odio quan lu havis kontre Francia e la Franci impedis lu, cakaze, agar e reflektar sencoze.
Il esis tante obsedata per Francia e per posibla revancho-milito di ca lando, ke il refuzis dum longa tempo konquestar kolonii por Germania kontre ke il kurajigis la republikana guvernerio Franca entraprezar koloniala aventuri qui desproximigus la Franci de Europa. Or, la Germana industriisti deziris e bezonis koloniala merkati, Bismarck fine cedis, ma ja la maxim interesiva teritorii kaptesis da Anglia e Francia ed ico produktis frustro-sentimento che la Germani, olqua plu tarde esis kontributonta a la milit-eniro di Germania.
Cetere, la relati inter Austria - Hungaria e Rusia desamelioreskis konstante e lo esis desfacila a Bismarck mantenar la konkordo inter li. Fine, Bismarck, desproximeskis de Rusia pro ke Germania ne povis abandonar lua proxima e frata Germana lando Austria.
Pos kelka yari kalma kun la Franca guvernerio republikana, la Franca nacionalisti, qui esis furioza ne havir revancho-milito, sucesis per intrigi promocigar aventurema militisto, generalo Boulanger, kom ministro pri Militaferi, en 1886. Ico esis perfekta absurdajo, nam pro lua febla demografio, Francia sola havis nula chanco ganar milito kontre Germania. Bismarck tamen desquieteskis (o fingis desquiesteskar) e pronuncis diskurso koram la Reichstag ube lu dicis la frazo famoza: «Ni, Germani, timas nur Deo e nulo altra en la mondo». Il obtenis kredito por plufortigar l’armeo e, balde, ye la 20ma di aprilo 1887, eventis incidento qua povabus duktar a milito inter Francia e Germania. Franca spionanto de Alzaciana origino e komisario di polico, nomata Schnaebele, qua intrigis sur Germana teritorio segun imperi da general Boulanger, advokesis da Germana kolegi por konversado. La afero esas konfuza, nam esas desfacila intelektar pro quo spionanto respondis a tala invito. La Germani kaptis lu, kande lu esis ankore sur Franca teritorio. Ico produktis granda skandalo e giganta indigno-klamo en Francia. La nacionalista deputiti volis quika milito kontre Germania, ma la Franca guvernerio rezistis, nam ol tro bone memoris la dizastro di 1870 e lu opozis judiciala argumenti a Bismarck. La afero tranis longatempe sen abutar a milito. Ico esis kontrea a la esperi da Bismarck, nam Francia deklarinte milito a Germania por salvar spionanto esabus sen irga federito en Europa e la rezulto di tala milito esabus definitive plufebligo di ca adversa lando. Fine, la guvernerio Rusa, probable instigata da Britania, savigis da Bismarck, ke lu konsideris la situeso en Europa kom desquietiganta. Bismarck, quik intelektis la mesajo,e pro ke il ne volis Europana milito kontre sua lando ilu liberigis Schnaebele. Ico esis definitiva falio pri lua volo plufebligar Francia ye la grado ube ol ne plus esus danjero a Germania. Il anke bone konciis, ke lando jacanta en Mez-Europa devis esar tre prudenta pri lua internaciona relati.
Regretinde, lua sucedanti, pose, ne plus havis tala sagaceso. E precize la tempo di Bismarck esis balde finonta, nome la olda imperiestro Wilhelm I-ma mortis ye la komenco dil yaro 1888, lua sucedanto Friedrich III regnis nur dum tri monati e mortis pro kancero, il remplasesis da lua filiulo Wilhelm II. On multe redaktis pri Wilhelm II, ofte enemike, ma ica yuna imperiestro (il evis 29 yari en 1888) esis inteligenta e volis havar bona relati kun Anglia e Francia (il esis la nepoto di rejino Victoria di Anglia). Il ne konkordis kun Bismarck, nam tro granda fosato generacional separis li. La fera kancelero (surnomo di Bismarck) koaktesis demisionar en 1890. Tale finis la guverno-epoko di la viro qua realigis la uniono di Germania. Il esis tre sagaca e prudenta persono, qua entraprezis milito nur kande il esis preske certa pri la suceso di lua entraprezo. Tamen on povas reprochar a lu, ke il tro ofte praktikis la diplomaco dil pugno-frapo sur la tablo, qua esis esonta tre mala exemplo por lua sucedonti min prudenta ed habila kam lu. Me reprochas anke a lu ilua quaze morbala odio a Francia, kontre ke il ne intelektis justatempe ke la vera adverso di Germania por la venonta tempo esis Anglia e Francia esis nun nur figuranto. Ma nek il, nek lua sucedonti ne volis admisar ico. Til 1914… Altra mala punto por il; ilu ne volis, quale agis lore altra Europana landi, konquestar kolonii. Certe, ico esabus tote justa por pacema e tranquila lando ne vizanta havar prestijo, ma lando dinamismoza ed expansema quale lora Germania bezonis transmara teritorii por lua ekonomio. La fakto, ke, pro Bismarck,la Germani erste tro tarde komencis tala politiko ed obtenis nur la restaji quin la altra potenta landi ne kaptabis, esis tre frustranta por la Germani e, plu tarde,instigis li obtenar tala teritorii altramaniere, tale tensigante la situeso en Europa e kontributante al milito-explozo.
La yuna imperiestro komencis politiko nomizita «Der neue Kurs» (La nova direciono). Quale me ja skribis, il deziris bona relati kun Anglia e Francia.
Pro quo ne eventis tale? Kad il volis aludar ico, plu tarde kande il esis exilita oldulo, e ke lu dicis: «me tro askoltis la altri e ne suficante sucesis impozar mea volo», nome la nobela kasto militistal guvernanta Germania esis nacionalista e ‘xenofobioza’ tilextreme e volis precipue plufortigar e kreskigar Germania sen tro egardar altra landi. Dume, en la direktanta medii di Anglia (politiko, ekonomio, armeo), on sempre plu divenis anxioza pri la kreskanta povo, omnarelate, di Germania e libro titulizita «Made in Germany» avertante pri ca minacanta konkurencanto, havis granda vendo-suceso che la reprezentanti di ta medii. Pro ke la relati inter Austria e Rusia esis mala e ke ja quik de la tempo di Bismarck, Germania selektabis la partiso di Austria, la relati inter Rusia e Germania desamelioreskis. E pos Bismarck la diplomaco di Germania divenis tre plumpa. Ico esis granda chanco por la adversi dil Germani. La agenti di Anglia esis tre aktiva e, balde, en 1893, danke lia interveno, Francia e Rusia federis su. Me ne savas quale Bismarck lore reaktis, nam tala federuro sempre esabis lua maxim granda koshmaro, ma la cetera Germani ne tro desquieteskis. Juste. La Rusi ne esis Germanodianta e la Franci lore kun la ministro pri Exterlandana Aferi, Gabriel Hanotaux, deziris diskreta pluproximesko diplomacal a Germania, me skribas diskreta pro ke la vunduro produktita per la perdo di Alzacia-Lotringia ne ja komplete cikatreskis. Ma la reprezentanti di la kasto guvernante Germania volis quika e senrestrikta agnosko di lo eventinta e savigis ke li ne esis interesata per hezitanta rikoncilio. Ka vera amelioro dil Germana-Franca relati esis posibla ? On havas la respondo per la krizo di Fashoda (1898) inter Francia ed Anglia. Militistal exploranto Franca kapitano Marchand entraprezas expediciono a Fashoda, olqua esas teritorio dezirata e bezonata da Anglia en Sudan. Pos la arivo dil Franci en ca teritorio eruptas krizo inter ita amba landi. Por evitar milito kun Anglia, la Franci, qui ja ne havas Germania kom amika lando, cedas. On darfas pensar anke ke ica renunco esis la rezulto dil vasaleso, depos 1815, di Francia a Britania.
La iraco nacionalista en Francia esis granda, ico produktis generala indignoklamo e lore granda majoritato de Franci penseskis, ke, forsan on devus rikonciliar su kun Germania e definitive aceptar la perdo di Alzacia-Lotringia, nome on havis nekontebla nombro de militi kontre Anglia e perdabis imperii pro ta lando (Nord-Amerika, India), dum ke, kontre Germania esabis nur un milito (1870) e la perdo di nur un provinco. Ka cafoye la Germani aceptus l’ofro dal Franci ? Dum longa tempo, me pozis a me la questiono pro quo ico ne abutabis a Germana-Franca federuro, nam me ne trovis expliko pri co en la libri pri historio. Fine, uladie, per trovar e lektar anciena libro pri historio, me havis la respondo, nome Gabriel Hanotaux, qua esis ministro pri Exterlandana Aferi favoroza a bona relati kun Germania remplasigesis subite che lua ofico da Théophile Delcassé, ilqua esis fanatika nacionalisto ed agento di Anglia. Evidente, la partiso di Anglia esis tre forta en Francia ed havis la moyeni chanjigar la ministri.
Tale sen kulpo ye la latero dil Germani nek dil Franca populo, rikoncilio ne esis posibla e ne povis abutar pro la streta ligili di Francia ad Anglia.
Tamen, la situeso esis tre tensita inter la Franci ed Anglia, nome la Boer-milito en Sud-Afrika riecitis la enemikeso kontre la Britaniani e lor la sedicio di le «Boxer» en Chinia, dum 1900, Franci e Germani kombatis sucesoze kune por liberigar la diplomacisti Europana en Beijing (Pekino) siejita da le «Boxer». Evidenteskis ke la Germani e la Franci povis tre bone kombatar kune ed esar federiti. La rezulto esis ke, dum kelka yari, onu ne plus celebris la Sedantag, olqua esis mi-oficala festo nacional en Germania celebranta la desvinko dil Franca trupi en Sedan (1870). La membri dil guvernanta klaso en Britania komencis esar tre anxioza, nam Franca-Germana rikoncilio povus klozar la pordo dil kontinento a lia lando e plufortigar lia danjeroza konkurencanto Germania. Lore, la Angli rezolvis negociar direte kun Germania e facis omna posibla propozi avantajoza a ta lando. Nur, li postulis ke la Germana navaro ne egalesez olta di Britania, nam ico esis principo netushebla che la Angli, ke nula navaro en la mondo esez tam potenta – o plu potenta – kam la lia. Desfortunoze, malgre omna averti, admiralo Tirpitz, ilqua havis la favoro di imperiestro Wilhelm II, refuzis omna konsento-posibleso carelate. Il esis fanatika nacionalisto e la imperiestro, qua esis la nepoto di rejino Victoria, e konseque anke parte Anglo (la Angla esis lua duesma matrala linguo) savis tre bone l’importo di potenta navaro por expansema lando ed il ipsa tre interesesis pri omno koncernanta la maro. Malgre omna ofri oportuna dal Angli pri altra temi gentlemen’s agreement ne esis posibla. Simila negocio, ja eventabis kun Bismarck, nam Tirpitz aludis ico, ma dum la tempo di Wilhelm II, la Angli esis plu jeneroza a la Germani. Vane.
La rejo di Anglia tatempe, Edward VII, dum privata konverso deklaris: «Lando, qua ne aceptas havar navaro min forta kam olta di Britania devas
irgakuste kombatesar e mem aplastesar». On povas dicar, ke, pro la refuzo da admiralo Tirpitz e lua influo a la imperiestro, la milito kontre Germania esis ja de ante deklarita da Anglia. Ma oportis krear oportuna cirkonstanci por komencar la konflikto en maxim bona kondicioni.Unesme lo esis tre importanta retrovenigar Francia a submiso ed obedio ad Anglia, sen ke ica suzereneso esez tro evidenta. Nome, se Britania havis la maxim bona e potenta navaro dil mondo, ol ne havis vere infantrio, kontre ke Francia havis tala armeo apta opozesar a Germania.
Edward VII, konseque entraprezis vizito ofical a Francia en 1903. La acepto da la habitantaro, qua memoris ankore tre bone Fashoda e la Boer-milito esis glaciala e tilextreme deskordiala. La guvernerio dil republiko, lore, uzis tre anciena artifico, lu venigis aktori e pagata personi de tota Francia por aplaudar e bonvenigar la Britaniana suvereno, ed ico kredigis ke la rejo di Anglia esabis apta seduktar la Franci e modifikar lia opiniono relate Anglia. La aspekto di la relati Angla-Franca esis salvita. Quik signatesis la Entente Cordiale, olqua mem se ol ne esis explicita federuro, tamen asociis strete amba landi.
En Germania, on esis konsternita, la maxim mala koshmaro di Bismarck, esis nun realajo. Kad la «fera kancelero» esabus kapabla evitar tala situeso se il esabus ankore vivanta ? En 1904 komencis milito inter Rusia e Japonia, e pro ke, dum la printempo di 1905, Rusia ne standis bone e komencis perdar la milito, la pangermanisti (alldeutschen, Germane) judikis ke l’instanto esis oportuna por agar. Li agis forta presuri a la imperiestro, ilqua, malgre lua deklari grandioza esis prefere pacema, por ke il defiez Francia, nam ica lando konsideresis kom la febla katenringo dil embrionatra federuro Angla-Franca-Rusa. La imperiestro do desembarkis en Marokana urbo e proklamis la yuro di Germania komercar libere ibe e defensar la nedependanteso di Maroko. Kompreneble, il esis tre sucesoza e la lokala turbi aklamis lu. Ico esis stroko kontre Francia, nam interkonsente, kun altra povoza landi di Europa (Britania, Hispania ed Italia), ol yurizesis extensor lua influo sur granda parto de la Marokana teritorio. Esis milito-minaco e la Germani savigis ke se la Franci deziris salvar la paco, li mustis sakrifikar Théophile Delcassé kom ministro pri Exterlandana Aferi. Lo esas desfacila judikar ica postulo, nam la Germani esis justa, nome Théophile Delcassé esis danjeroza viro, agento di Anglia, ed agis omnamaniere por kontreagar Germania omnaloke ube ico esis posibla. Ma, altralatere, nulatempe antee onu vidis tala ultimato, nome, ke lando postulez la revoko di ministro di adversa lando por evitar milito. La Franci, qui timis riskoza aventuro militistal kontre Germania, aceptis, e per la mediaco da Anglia rezolvesis ke per internaciona konfero en Algeciras establisesez la rolo dil diversa landi koncernata. Danke la Angla diplomacistaro (qua mem intervenigis la Usani), ita konfero esis suceso diplomacal por Francia e falio por Germania. La temerara pangermanisti duktabis lia imperiestro a kontreproduktiva misago. Me ne povas anke impedesar pensar, ke, se Bismarck entraprezabus justatempe koloniala politiko digna de Germania, tala evento ne bezonabus ‘okurar’, nam la Germani reaktis tale parte pro ke li esis frustrita ne posedar la imperio kolonial, quan lia dinamismo ed entraprezemeso igis necesa a li.
Tamen, mem la militistal kasto, lore guvernanta Germania, ne deziris irgakuste generala milito, en 1908 grava krizo havis loko en Mez-Europa pro l’anexo di Bosnia-Hercegovina da Austria, nam Serbia asertis ke ita regiono esis Serba provinco e devis atribuesar ad ol. Lu havis la simpatio di Rusia, olqua volis esar la protektanto dil Slava landi. Lore, la Germani mediacis e negociis tante habile per informar ed implikar anke la west-Europana landi (ed anke Francia) ke la paco salvesis. Malgre lia deziro abatar la danjeroza konkurencanto Germana, la Angli ne povis entraprezar milito kontre lu, nam li ne havis la necesa instrumenti militistal en ca skopo e Francia timis kombatar kontre lando (Germania), qua havis 25 milion habitanti plusa kam ol (Germania: 65 milion habitanti, Francia: 40 milion habitanti). Ultre lo, quale me ja skribis supre, Germania, mem kun atakema direktanta kasto, ne deziris irgakuste milito. La Britaniana eminentaro politikal trovis solvuro: kom konsequo di la revoluciono-probo en Rusia dum 1905, generala revolto-etoso aparabis che la laborista klaso en Europa, lore la Britaniana sekreta servi organizis manifesti revolucionera sur la kontinento. Francia, quan la Angli bezonis en lia federuro, esis indulgata e la manifesti ibe esis mikra e sensignifika.
Ma en Germania, en 1910, ube esis forta opozo di la simpla populani a la
dominacanta kasto, ita manifesti havis nekredebla ampleso; en omna granda urbi Germana esis tre multanombra manifestanti kontre la militarismo, por la paco e plu multa demokratio. La jurnali di ta epoko raportas ke ja nur en Berlin esis 300.000 manifestanti (probable plu multe en la realeso) e la tota lando esis agitata per ita sedicio. Me volas pluse dicar, ke, kande on redaktas ulo pri la historio di Germania itaepoke, onu aludas la nacionalismo e la militarismo, onu tro ofte oblivias ke esis tre forta kontrea tendenci e ke se la Germana populo esabus mastro pri lua fato, on darfas supozar ke ol esabus prefere pacema e demokrata. Ma, kom konsequo di ta eventi, la membri dil kasto militistal pavoreskis e kom remediilo a tala situeso, li pensis pri la bon anciena recepto di Bismarck, nome entraprezar milito kontre Francia. En 1911, li rikomencigis duesma Maroko-krizo, cafoye la milito semblis esar tre proxima; la guvernerio Franca, qua volis irgakuste evitar ol, sendis a
Berlin lua maxim inteligenta ed habila politikisto e diplomacisto, Joseph
Caillaux. Ma la milito semblis preske neevitebla, kande, subite, la Britaniani intervenis e minacis kombatar la Germani an la latero dil Franci. La Germana guvernerio, tainstante divenis plu prudenta, e la Angli mediacis inter la Germani e la Franci. Ici laste dicita mustis, por salvar la paco, cedar parto di Kongolando posedata da li. La rezulto esis iraco-explozo en Francia, pro ke ica lando perdabis teritorio dum pacotempo, sen desvinko militistal. La Germani anke esis deceptita e furioza pro ke li expektabis plu granda avantaji. De nun la Angli obtenabis to quon li deziris, nome la Franci quik de ta tempo esis tante iracoza e diveninta odioza a la Germani, ke li esis pronta a milito kontre Germania e mem lego votesis, qua irigis til tri yari la duro dil milit-servo. Lia-latere, la Germani kredis ke la facanto di omna intrigi kontre Germania esis Francia, e tre enemika jurnalaro-kampanio kontre ca laste dicita lando komencis en Germania. Cetere, en Francia la situeso esis exakte la sama e la jurnalaro agis anke simile. Negociado tamen ankore
eventis inter Germania ed Anglia, por mantenar la paco, e la Britaniani sendis altaranga maristo, Lord Haldane, ilqua esis Germanamika en la skopo negociar kontrato pri la navaro e la milit-navi. Ma esis tro granda desfido inter amba partisi, e mem Germano, konservema deputito, nomata von Heydebrand, klamis en la Reichstag dum lucidesofulmino : „Ni nun savas qua esas la vera enemiko!». Fine ita lastega kontakti ne abutis.
Nun, pro ke la Angli savis ke la Franci esis rezolvita a milito, la aferi iris rapide. En 1912-1913 eventis armizita konflikto en la Balkaniana landi kontre Turkia (federito di Germania), por precize plufebligar ita laste dicita lando, danke la intrigi e laboro dal Angla sekreta servi (Intelligence service). Pos la sucesoza rezulto di ta entraprezo, la Franca sekreta servi liafoye, quik de la fino dil yaro 1913, helpis Serba konspiranti preparar atento en la skopo ocidar la tronheredonto di Austria- Hungaria, arkiduko Franz-Ferdinand, por produktar milito implikanta Germania. La Germana sekreta servi, qui esis ecelanta, informesis pri l’afero, ma pro ke en Germania on deziris anke milito, li ne savigis ico dal Austriani.
Dum la printempo 1914, jurnalaro-kampanio komencis en Francia kontre Joseph Caillaux pri qua on supozis ke il impedabis la milito en 1911. Ica jurnalaro-kampanio, organizita dal nacionalisti, esis tre violentoza ed atakis il en lua privata vivo. Ilua spozino anke implikesis en ita kampanio pro ke elua letri sendita a lua spozulo, kande el esis lore nur lua amoratino, publikigesis. El demandis rendevuo a s-ro Gaston Calmette, direktisto dil jurnalo LE FIGARO, ube la ataki kontre el ed elua spozulo redaktesis. Ye la 16ma di marto 1914, el pafis kontakte per revolvero kontre Calmette, qua poka tempo pose mortis. Ico esis granda skandalo, ma s-ino Caillaux povis tante bone justifikesar pro la ataki kontre la honoro di elua spozo e kontre el ipsa, ke, kurtatempe ante la milit-erupto el absolvesis. Tamen, tale, la nacionalisti e la agenti di Britania obtenabis to quon li volis, nam pro ca afero e proceso, Joseph Caillaux ne plus povis plear irga rolo dum longa tempo en la Franca politiko e la armizita konflikto esis nun neevitebla e neimpedebla.
Me ne tro insistos pri la atento di Sarajevo e lua konsequi. Imperiestro Wilhelm II esis tre hezitema e manipulata dal militisti e pangermanisti. Il konciis ke milito esus katastrofo e grandega danjero, ma, altralatere, il ne povis abandonar Austria-Hungaria, olqua esis la unika federito fidinda di Germania. La Germani probis omnamaniere, adminime agar por ke la Rusi ne partoprenez la milito e la ambasadisto di Germania en Sankt-Petersburg, komto de Pourtalès, esforcis til la lasta instanto mantenar kontakti, por evitar la konflikto, kun la autoritatozi di Rusia. Vane. La Rusi ne povis e ne volis abandonar Slava populo, nam, same kam en Germania esis pangermanisti, en Rusia esis panslavisti.
Se la Angli agabus aktive e propozabus lia mediaco, tre versimile la milito povabus ne eventar, ma pro komprenebla motivi (la milito esis insidio preparita da Anglia e, fine, anke da Francia kontre Germania) la Angli duris esar neaktiva.
La kombati komencis rapide an la westala fronto, mem ante la militodeklaro, nam la Germana generali opinionis ke rapida desvinko di Francia esis necesa por povar negociar oportuna paco. Ma pro ke la frontieri di Francia esis bone protektata, li mustis invadar Belgia, malgre la neutresokontrato garantianta la sekureso di ta lando. Lore, la skopo vizata dal Angli e Franci esis atingata, la Angla populo esis tante indignigita ke Anglia senfriste povis deklarar milito a Germania.
La Germani subite koncieskis ke lia vera adverso esis Anglia e ke la milito
an du fronti, kun potenta adversi, havis granda chanci perdesar. Li povabus savar lo, longatempe antee, ma pro, supozeble, rasista motivi li kredis ke lia fratala populo Germanal, la Angli, nulatempe facus ulo mala kontre li, kontre ke la Franci esante «welsche»-i povis esar nur perfida, ruzoza ed hipokrita atakanti. Li tante plu persuadesis pri co, pro ke la simpla Angla populani havis tre amikala sentimenti e relati a la Germani, e la Angla guvernanti profitis ca fakto por blindigar la Germani.
Esis quika odio-explozo kontre Britania en Germania, lor ica militodeklaro, ed on salutis su en la stradi per klami quale :»maledikata esez Anglia!» e Germana autoro Ernst Lissauer redaktis poemo tatempe famoza, titulizita «Hassgesang auf England» (Odiokanto pri Anglia) ube dicesis ke la Germani ne grantis importo a la Rusi ed a la Franci:»Lin ni ne amas, lin ni ne odias.»«Ni havas nur un enemiko: Anglia!». Plu tarde Germana generalo agnoskis dum la milito: «Francia esas la espado di Anglia en Europa».
Ico esis, ya, justa, ma pro quo la Germani ne volis apertar la okuli antee?
E, pro quo li ne aceptabis la tre oportuna propozi quin Anglia facis a li ye la frua komenco dil XXma yarcento? Certe, lo esis neyusta e nejusta, pos la unesma mondomilito, volar imputar a la nura Germani la responsiveso pri la militexplozo. Ma pro la akra militarismo di la direktanta kasto, pro la sempra ataki kontre Francia en kazo di problemo, olqui koaktis Francia refujar en streta federuro kun Anglia, li tre faciligis la intrigi di Britania kontre lia lando. On povas nur dicar ke esis du granda responsivi, ye egala nivelo, nome Anglia e Germania, ed anke lastatempe adjuntesis Francia. Ma Francia esis nur duesmaranga figuranto kompare a la potenta imperii Rusia e Britania, kontre ke la Germani kredis, o volis absolute kredar, dum tro longa tempo, ke ol esis la precipua aktoro.

(Ek Kuriero Internaciona n°3/2013)

LA PERQUIZITO (NOVELO)

[La Franca autoro Anatole France (1844-1924) supozas ke mikra soldato plomba, surhavanta la blanka vesto bordizita per la blua koloro dil Franca guardi, inkluzita en vetrino, inter altra anciena kozeti vidinda, raportas ad ilu lua memoraji pri la Revoluciono, dum un nokto kande la febro mantenis ilu en vigilanta stando.]

La chambro esis tapetizita per pala blua silko. Videsis espineto sur qua esis apertita la libreto Le Devin du village (La Divinanto dil vilajo), stuli havanta liro kom dorsapogilo, moblo nomizita »bonheur-du-jour » ek mahagono, lito blanka ornita per rozi, alonge la kornico esis pari de kolombi, omna kozi ridetis kun emociganta gracio. La lampo brilis dolce e la flamo di la herdo igis palpitar ulo quaze ali en la ombro. Sidanta vestizita per chambro-robo avan la moblo « bonheur-du-jour », elua eleganta kolo inklinata sub la splendida e pala aureolo di elua hari, Julie foliumas la letri qui obliviesis, ligita per silka rubandeti, en la tirkesti dil aludita moblo.

Noktomezo sonas ; lo esas la signo dil paso de yaro a la sequanta yaro. La miniona pendul-horlojo, ube ridas orizita Amoro, anuncas ke la yaro 1793 esas finita.

Dum l’instanto dil kunjunto di la horlojo-aguli, mikra fantomo aparis. Jolia infanto, ekirinta la chambreto ube il esas en lito  e di qua la porto duras esar mi-apertita, venis, quankam il vestizesas nur per kamizo, por springar vers la brakii di lua matro e dezirar ad elu felica Nova Yaro.

« Felica Nova Yaro, Pierre…Tun me dankas. Ma ka tu savas to quo esas felica yaro ? »

Il kredas savar lo ; tamen, el volas docar ico plu bone a lu.

« Yaro esas felica, mea karulo, a ti qui pasis ol sen odio e sen pavoro. »

El kisas ilu ; elu portas il a la lito deube il eskapis, pose el retroiras por itere sideskar avan la « bonheur-du-jour ». Elu regardas alterne la flamo qua brilas en la herdo e la letri deube eskapas sikigita flori. Ico chagrenigas el bruligar oli. Ico esas tamen absolute necesa. Pro ke se ita letri esus deskovrita, oli sendigus a la gilotino ilta qua skribis li ed elta qua recevis li. Se parolesus nur pri el, elu ne kombustigus oli, talgrade el fatigesas luktar por ne livrar elua vivo a la tormenteri. Ma el pensas pri ilu, proskriptita, denuncita, serchata, qua celesas en ula granario en la opozita extremajo di Paris. Suficus obtenar un de ta letri por trovar lua traci e livrar ilu a la morto.

Pierre dormas, en agreabla varmeso, en la chambreto vicina ; la koquistino e la chambristino, di qua la nomo esas Nanon, departis por irar a lia mansardi. La granda silenco dil nivo-vetero regnas til fora disto. La aero akra e pura ecitas la flamo di la herdo. Julie bruligos ita letri, e co esas tasko quan elu ne povos efektigar, elu savas lo, sen profunde e triste revar. El balde bruligos ita letri, ma ne sen rilektar oli…

La kalmeso esas profunda cirkum elu. Singlahore, el iras a la fenestro, levetas la kurteno, vidas en la silencoz ombro la kloshturmo di Saint-Germain-des-Prés arjentizita per la luno, pose elu ristartas elua verko di lenta e pia destrukto…

Elu lektas e revadas. La nokto finas. Ja lumeto livida trairas la kurteni : lo esas la matino. La servistini komencis lia laboro. El volas parfinar la sua. Kad el ne audis voci ? No, la kalmeso esas profunda cirkum elu…

La kalmeso esas profunda ; pro ke la nivuro amortisas la sono dil pazi. Onu venas, on esas hike. Frapi shanceligas la pordo.

Celar la letri, klozar la « bonheur-du-jour », el ne plus havas la necesa tempo por co. Omno quon el povas agar, el agas lo ; t.e. el prenas la paperi per brakiedi e jetas oli sub la kanapeo di qua la tegilo jacas sur la planko-sulo. Kelka letri extensesas sur la tapiso ; el retropulsas oli per sua pedo, sizas libro e springas aden fotelo.

La prezidanto di la distrikto eniras sequata da dek-e-du viri armizita per piqui. Il esas anciena ripaliizisto, nomata Brochet, qua tremas pro febro e di qua la okuli sangoza natas en perpetua hororo.

Il signifas a lua viri gardar la ekireyi, e paroleskante a Julie :

« Civitanino, ni jus saveskis ke tu korespondas kun agenti di Pitt (1), enmigrinti e konspiranti dil karceri. Ye la nomo di la lego, me venas por sizar tua paperi. Ja de longa tempo tu denuncesis a me kom aristokratino de la maxim danjeroza speco. La civitano Rapoix, qua esas avan tua okuli (ed il indikis un de lua viri), konfesis ke dum la granda vintro di 1789, tu donacis a lu pekunio e vesti por koruptar ilu. Oficisti moderata ed indijanta civismo indulgis tu dum tro longa tempo. Ma me esas la mastro meafoye, e tu ne eskapos la gilotino. Livrez a ni tua paperi, ho civitanino.

-Prenez oli vI ipsa, dicas Julie, mea skribo-moblo esas apertata. »

Posrestis ankore ibe kelka dokumenti pri nasko, mariajo, o morto, fakturi di furnisanti e rent-akti quin Brochet exploris unope. Il palpis oli ed agitis oli kom desfidanta homo, qua ne savas bone lektar, e dicis tempope : « Mala ! La nomo dil ex-rejo ne ja efacesas sur la rent-akti, mala, mala esas ico ! »

Julie auguras de co, ke la vizito esos longa e minucioza. El ne povas impedesar regardetar furtatre vers la kanapeo ed el vidas angulo di letro qua aparas sub la tegilo quale la orelo blanka di kato. Vidante ico, lua angoro cesas subite. La certeso di elua periso pozas en lua mento quieta sekureso e sur lua vizajo kalmeso tote simila ad olta dil sentimeso. Elu esas certa, ke la viri vidos ica extremajo di papero quan el ipsa vidas. Blanka sur la tapiso reda, lu ne povas ne perceptesar dal okuli. Ma el ne savas kad li deskovros ol quik o kad li tardesos por vidar ol. Ita dubito okupas lua mento ed amuzas elu. El facas a su, dum ica tragediatra instanto, ulaspeca ludo mental per regardar la patrioti desproximeskar o proximeskar a la kanapeo.

Brochet qua parexploris la dokumenti dil moblo « bonheur-du-jour », nepacienteskas e juras ke il fine trovos to quon lu serchas.

Il renversas la mobli, movadas la pikturi e frapas per la pomelo di lua sabro la ligno-paneli por deskovrar la celeyi. Il deskovras nulo. Il destruktigas la panelo dil spegulo por vidar kad esas ulo dope. Esas nulo.

Dum ita tempo, ilua viri deprenas kelka lami dil parqueto. Li asertas ke desnobla aristokratino ne mokos la benigna senbrachi (2) . Ma nulu de li vidis la mikra korno blanka qua preteriras la tegilo dil kanapeo.

Li forduktas Julie a la cetera chambri di ca apartamento e demandas omna klefi. Li ruptas ed exkavas la mobli, ruptas la vitrofolii, krevas la stuli, fendas la foteli. E li trovas nulo.

Tamen Bochet ne ja desesperas, il retroiras a la dormo-chambro.

« La paperi esas hike ; me esas certa pri co ! »

Il exploras la kanapeo, deklaras ol kom suspektinda e sinkas en ol kin- o sisfoye ilua sabro

en olua tota longeso. Il ankore trovas nulo de to quon ilu serchas, klamas hororinda

blasfemo ed imperas lua viri departar.

Il ja esas an la pordo kande, riturnante su vers Julie, e prizentante pugno ad elu :

« Tremez rividar me ; me esas la suverena populo ! »

Ed il ekiras kom la lasta.

Tandem, li departis. El audas la bruiso di lia pazi diminutar en la eskalero. Elu salvesas !

La neprudenteso di lua filiulo ne trahizis elu ! El adkuras, havante rido joyoza, por kisar

elua Emile qua dormas profunde, quaze nulo esabis subversata cirkum lua bersilo.

::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::

Pitt (1) : William Pitt, Angla ministro (1759-1806) obstinanta adverso dil Revoluciono eventanta en Francia.

Senbrachi (2) : Ico esis la nomo dil militanti por la Revoluciono en Francia

(France : Sans-culottes).